LALKA

Alternatywny zapis:

oryginalne i wnikliwe analizy przeżyć i emocji bohaterów. Kompozycja Kompozycja Lalki jest nietypowa dla XIX-wiecznej powieści realistycznej - to utwór wielowątkowy o skomplikowanej strukturze tematycznej i narracyjnej, różnorodny gatunkowo. • Dwie narracje: narrator trzecioosobowy (główna fabuła), nie zawsze obiektywny (jego punkt widzenia często jest zbliżony do perspektywy bohatera, np. spacer Wokulskiego po Powiślu), narrator pierwszoosobowy (rozdziały Pamiętnika starego subiekta - wspomnienia, retrospekcje i refleksje Ignacego Rzeckiego). Różnorodność gatunków: obrazki obyczajowe (np. kwesta dobroczynna, parada powozów w Alejach Ujazdowskich, migawki z sali sądowej), szkice filozoficzne, społeczne lub psychologiczne. • Przedstawianie sytuacji i bohaterów z wielu perspektyw (np. finał losów Wokulskiego). • Monologi wewnętrzne, elementy naturalizmu i impresjonizmu (np. w opisie Paryża). Kompozycja otwarta - brak rozstrzygającego zakończenia. Zatytułowane rozdziały - tytuły informacyjne lub metaforyczne. ● Czas i miejsce wydarzen • Czas akcji: lata 1878-1879 (w retrospekcjach w Pamiętniku starego subiekta - czasy Wiosny Ludów, rewolucja węgierska 1848 r., a także okres wcześniejszy dzieciństwo Rzeckiego); w rozmowach bohaterów pojawiają się informacje o młodości Wokulskiego, jego udziale w powstaniu styczniowym. • Miejsce akcji: głównie Warszawa, ale też Paryż i prowincja (Zasławek, stacja kolejowa w Skierniewicach). Problematyka • Miłość w dojrzałym wieku – uczucie napędza Wokulskiego do działania, ale też go spala. Bohater idealizuje swoją wybrankę, a odarcie ze złudzeń odbiera mu chęć do życia. • Samotność - dotyka zwłaszcza Wokulskiego, ale też innych bohaterów. Stanisław nie może do końca utożsamić się z żadną sferą - majątkiem dorównuje arystokratom, ma ambicje naukowe, brał udział w powstaniu styczniowym, ale jest też obrotnym kupcem, który potrafi wykorzystywać okazje (wzbogacił się na dostawach dla wojska). • Idealizm a realizm - Wokulski jest rozdarty między romantycznym uczuciem idealizującym wybrankę a pragnieniem poprawy życia najbiedniejszych, uczciwą pracą i ambicjami naukowymi. Ochocki i Geist wierzą w naukę, Rzecki - w Napoleonidów i walkę o wolność. Inni (Łęcki, Izabela) nie tyle są idealistami, co karmią się mrzonkami. Obraz społeczeństwa - symbolicznie zostało ono przedstawione poprzez obraz kamienicy należącej do Łęckich, w której mieszkają przedstawiciele arystokracji, inteligencji, mieszczaństwa i biedoty. Prus prezentuje anachroniczne społeczeństwo ze sztywnym podziałem na warstwy, który tłumi potencjał jednostek. Nie sprawdzają się też pozytywistyczne postulaty: pracy u podstaw (dobroczynne działania arystokracji są pozorne), asymilacji Żydów, scjentyzmu (rozwój nauki w kraju nie jest możliwy), emancypacji kobiet (wciąż są one uzależnione finansowo od mężczyzn). • Status kobiety - postać Izabeli (ale też innych kobiet, m.in. baronowej Krzeszowskiej, Heleny Stawskiej, Kazi Wąsowskiej) skłania do refleksji nad wykształceniem kobiety, jej rolą i pozycją w społeczeństwie. Główni bohaterowie Stanisław Wokulski Dzieciństwo i młodość, pochodzenie społeczne Stanisława Wokulskiego • Syn zubożałego szlachcica (ojciec wierzył, że wygra proces i odzyska rodowy majątek) - subiekt w winiarni u Hopfera do 1861 r. (symboliczna scena wydobywania się z piwnicy), samouk, dostał się na studia, ale je porzucił dla powstańczych ideałów (zsyłka na Sybir za udział w powstaniu). • Kupiec z aspiracjami – ożenił się z rozsądku z Małgorzatą Minclową, ciężko pracował, aby zwiększyć obroty sklepu, po śmierci żony odziedziczył rodzinny interes Minclów. • Uwikłany w XIX-wieczne stosunki społeczne - mimo talentu, inteligencji, majątku nie mógł pozbyć się łatki dorobkiewicza. W oczach arystokracji nie dorównywał tej warstwie, a mieszczaństwo przewyższał - nie pasował do żadnej sfery społecznej. • Pozytywista i romantyk- miał plany pracy organicznej, wzruszał go los najbiedniejszych (wyciągnął z biedy prostytutkę Marianne, braci Wysockich), ale też wziął udział w powstaniu, bez pamięci zakochał się w Izabeli, a po klęsce tego uczucia popadł w melancholię. Wątek miłości Wokulskiego do Izabeli Łęckiej Wokulski ujrzał Izabelę Łęcką w teatrze i zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia (miał wówczas 45 lat). Dla niej pomnożył majątek dzięki dostawom w czasie wojny rosyjsko-tureckiej w Bułgarii, ratował jej rodzinę przed bankructwem, nauczył się angielskiego, planował pozbyć się sklepu. Incydent między Izabelą a Starskim w pociągu pozbawił Wokulskiego złudzeń co do tego, że Izabela go naprawdę pokocha. Stanisław wysiadł z pociągu na stacji w Skierniewicach, próbował popełnić samobójstwo, wiele tygodni spędził w swoim mieszkaniu w Warszawie, aż w końcu sprzedał majątek Szlangbaumowi i zniknął bez śladu. Znaczenie słów Wokulskiego Jestem człowiek zmarnowany Słowa Jestem człowiek zmarnowany" Wokulski wypowiada w myślach w Paryżu, zachwycony potencjałem tego miasta. Myśli o tym, że zmarnował swoją energię na walkę z otoczeniem, do którego nie pasował, zamiast tworzyć coś dla cywilizacji (Szare dnie i krwawe godziny, t. 2). Po zerwaniu z Łęcką (Dusza w letargu, t. 2) przeprowadza drobiazgową autoanalizę. Dochodzi do wniosku, że wyobrażenia miłości i ideału kobiety ukształtowała w nim lektura romantycznej poezji, m.in. utworów Mickiewicza. Chciałby mieć cel w życiu. Wydaje mu się, że nie ma siły na pracę naukową, nie nęci go sława, a handel postrzega tylko jako środek do zdobycia majątku dla Izabeli. Wyrzuca sobie swoje zaślepienie. Stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego". Szuman o Wokulskim Isabela Łęcka • Zubożała arystokratka. Typowa kobieta z wyższych sfer - wykształcona, ale pobieżnie (lektury romansów, języki obce, wiedza na temat sztuki); przeznaczona na żonę; niesamodzielna finansowo - nie ma posagu w efekcie skłonności ojca do hazardu; dumna i przywiązana do tradycyjnego podziału społecznego, myśli stereotypami - w Wokulskim widzi dorobkiewicza, kupca. Kobieta chłodna, niezdolna do prawdziwego uczucia - ideałem mężczyzny jest dla niej posąg Apollina; małżeństwo to dla niej transakcja; nie stroni od flirtu, wdaje się w romans ze Starskim. • Przekonana o swojej wartości, nie spieszy się z wyborem męża (z drugiej strony jest świadoma tego, że zalety bez posagu nie zapewnią jej ożenku, jakiego oczekuje). • Wyrachowanie prowadzi ją do klęski - narzeczony (Wokulski) odchodzi, kolejny kandydat do ręki (stary marszałek), podobnie potraktowany, rezygnuje ze starań; po pewnym czasie ojciec umiera, a Izabela wstępuje za granicą do klasztoru. Jaką rolę Starski odegrał w życiu Izabeli? Starski, zgodnie ze słowami Wokulskiego wypowiedzianymi po pamiętnej scenie w pociągu do Krakowa, obnażył prawdę o Izabeli. Dla Łęckiej był zabawnym kuzynem, obytym w świecie, atrakcyjnym fizycznie. W pewnej chwili uznała, że może za niego wyjść za mąż - bardzo podobał jej się ten pomysł do momentu, kiedy okazało się, że figlarny Kazio nie otrzymał spodziewanego spadku po prezesowej. Izabeli nie przeszkadzało to, że Starski romansuje z innymi; uważała, że ona też ma do tego prawo. Gdyby ją kło szczerze zapytał: czym jest świat, a czym ona sama? niezawodnie odpowiedziałaby, że świat jest zaczarowanym ogrodem, napełnionym czarodziejskimi zamkami, a ona - boginią czy nimfą uwięzioną w formy cielesne" Narrator o Izabeli Łęckiej Ignacy Rzecki • Stary subiekt" (nie tyle ze względu na wiek - miał około 50 lat, ile z uwagi na doświadczenie w zawodzie). • Kawaler (chociaż przyznaje, że w młodości kochał się w kobiecie, która go oszukiwała), mieszka przy sklepie, jego towarzyszem jest pudel Ir. • Opiekun i przyjaciel Wokulskiego (poznał go u Hopfera, kiedy Stach był subiektem). • Ignacy Rzecki jako polityczny idealista - uczestnik Wiosny Ludów na Węgrzech, zwolennik Napoleonidów. • Prowadzi uporządkowane i monotonne życie, wyznaczane rytmem pracy w sklepie (najpierw jako subiekt u Minclów, później - zaufany pracownik Wokulskiego). • Pragnie, aby Wokulski ożenił się z panią Sławską (choć sam się w niej kocha) - nie rozumie romantycznej miłości przyjaciela do Izabeli ani tego, że może być coś ważniejszego niż majątek, interes. • Pod koniec życia choruje - umiera w swoim mieszkaniu. ..Rzecki jest półgłówek... stary romantyk... To rasa już ginąca! Kto chce żyć, musi trzeźwo patrzeć na świat.... Szuman o Rzeckim Postacie drugoplanowe i epizodyczne Przedstawiciele arystokracji w powieści Lalka - Tomass tęcki • Ojciec Izabeli. Bankrut, hazardzista. . Uważa, że wysokie urodzenie daje mu prawo do wykorzystywania osób niższego stanu, w tym Wokulskiego. • Postrzega siebie jako przywódcę. - Baron Krzeszowski • Dawny konkurent Izabeli. • Hazardzista. • Miłośnik koni i wyścigów. • Zaciąga długi. • W separacji z żoną - o wszystko się z nią kłóci.. Baronowa Krzeszowska • Bogata mieszczanka - blokuje baronowi dostęp do pieniędzy. • Mieszka w kamienicy należącej do Łęckich (z czasem zostaje jej właścicielką). • Z powodu żałoby po stracie córki jest zgorzkniała. • Prowadzi wojnę z lokatorami - szczególnie dokuczają jej studenci. Ksiąse • Przedstawiciel arystokracji. • Uważa się za przywódcę i działacza na rzecz ojczyzny. • Zamiast działać, poprzestaje na słownych deklaracjach i załamywaniu rąk nad ..nieszczęśliwym krajem". Prezesowa Zastawska • Arystokratka. • Reformatorka - dąży do poprawy życia mieszkańców Zasławka. • W młodości zakochana w mężczyźnie z niższej sfery społecznej (w stryju Wokulskiego, żołnierzu) - nie zdecydowała się na mezalians, czego żałuje. Sprzyja Wokulskiemu - dostrzega w nim talent i osobowość. Kazimiera Wąsowska • 30-letnia wdowa. Bogata, atrakcyjna, niezależna. • Podoba jej się Wokulski. Próbuje tłumaczyć przed Wokulskim dwuznaczne zachowanie Izabeli kwestią równości płci i prawem kobiet do flirtu. ● Kazimiers Starski • Kobieciarz - romansuje m.in. z Izabelą. ● Flirtuje z kobietami, nie zważając na ich reputację. • Lekkomyślnie wydaje pieniądze, zaciąga długi i interes Kim jest Julian Ochocki? • Kuzyn Izabeli. • Naukowiec, pozytywista, idealista - marzy o wynalazku, który ulepszy życie ludzi. • Wyjeżdża za granicę, bo w kraju nie ma warunków do pracy. kobietami, które mają majątek. Mieszczanie Helena Stawska • Dobra i piękna. • Samotnie wychowuje córkę (mąż zaginął za granicą) i opiekuje się matką - panią Misiewiczową. • Zarabia dorywczymi pracami. Zostaje niesłusznie oskarżona przez baronową Krzeszowską o kradzież lalki - traci źródło utrzymania. Wokulski oferuje jej posadę kasjerki w sklepie Milerowej. Później pomaga też w otwarciu własnego sklepu w Częstochowie. ● Wzbudza zainteresowanie mężczyzn - podkochuje się w niej Rzecki, choć widzi ją jako żonę Stacha. • Dzięki Wokulskiemu poznaje losy męża. • Ostatecznie zostaje żoną Mraczewskiego. Maruszewicz • Młody, zniszczony człowiek. • Zaufany baronostwa Krzeszowskich; mieszka w kamienicy Łęckich. • Wszystkich oszukuje - sprzeniewierzył część pieniędzy ze sprzedaży klaczy, zaciągał pożyczki w imieniu barona, który nie miał o tym pojęcia. • Wokulski wybacza mu winy. Żydzi w Lalce Michał Szuman lekarz i badacz; przyjaciel Stacha; obiektywnie ocenia Wokulskiego i trafniej niż on sam diagnozuje jego stany. Henryk Slangbaum przyjaciel Wokulskiego z czasów zesłania na Syberię: próbował się zasymilować (zmienił nazwisko na Szlangowski), ale wobec nasilającego się antysemityzmu wrócił do korzeni; kiedy stracił pracę, Wokulski zatrudnił go w sklepie; przejął interes po Wokulskim i stał się bezwzględny - towary dobrej jakości zastąpił tandetą, pracowników traktował surowo. Stary Szlangbaum > ojciec Henryka; lichwiarz, w imieniu Wokulskiego licytuje kamienice Łęckich. Subiekci w sklepie Wokulskiego Mraczewski - spóźnia się do pracy (nie stroni od rozrywek); potrafi oczarować klientów, zwłaszcza damy (jest młody, przystojny, skłonny do flirtu); za opinię o Izabeli Wokulski przenosi go do Moskwy; żeni się z Heleną Sławską. Lisiecki - antysemita; często spiera się z Rzeckim, ale jest jego najbardziej zaufanym subiektem. Klejn - socjalista; mieszka w kamienicy Łęckich. Zięba - nowy pracownik zatrudniony przez Wokulskiego na miejsce Mraczewskiego; zyskał sympatię kolegów. August Katz - subiekt jeszcze za czasów sklepu Mincla (u Wokulskiego nie pracował); przyjaciel Rzeckiego z młodości; razem walczyli w powstaniu na Węgrzech; popełnił samobójstwo. Niemcy w Lalce Jan Mincel starszy - właściciel sklepu, ojciec Franca i Jana; przez pewien czas po śmierci ojca bracia prowadzili sklep wspólnie, a później podzielili się: Franc z towarami kolonialnymi został w starej siedzibie, a Jan przeniósł się na Krakowskie Przedmieście, gdzie handlował galanterią i mydłem; Jan ożenił się z Małgorzatą Pfeifer. Małgorzata Mincel (Pfeifer) – żona młodszego Jana Mincla; po śmierci męża wyszła za Wokulskiego z miłości; po czterech latach pożycia zmarła (po wysmarowaniu się miksturą upiększającą, a jak twierdził radca - zjadła coś); zostawiła Wokulskiemu cały majątek. Lud w Lalce Bracia Wysoccy - jeden z nich był woźnicą (Wokulski spotkał go na Powiślu i pomógł, kiedy ten stracił konia i źródło zarobku); drugi - dróżnik na Wiedeńskiej Kolei - otrzymał przeniesienie ze Skierniewic do Częstochowy (Wokulski załatwił mu powrót, a dróżnik uratował go przed samobójstwem po epizodzie Izabeli ze Starskim w pociągu). > Węgiełek - zdolny parobek z Zasławia (wykonał tablicę na kamieniu w ruinach zamku), któremu Wokulski pomógł urządzić się w Warszawie; ożenił się z Marianną. > Marianna - młoda prostytutka, której Wokulski dał poręczenie, aby została krawcową; wyszła za Węgiełka. Obcokrajowcy w Lalce > Suzin - Rosjanin, przyjaciel Wokulskiego z czasów zesłania na Syberię; bogaty moskiewski kupiec; partner w interesach; ściąga Wokulskiego do Paryża. > Profesor Geist - naukowiec z Paryża; pracuje nad metalem lżejszym od powietrza; uważany za szalonego, ale Wokulski chciałby z nim pracować. Motywy • miłość - Stanisław Wokulski i jego uczucie do Izabeli Łęckiej • miasto - Warszawa, Paryż • życie jako teatr (theatrum mundi ) - rozważania Rzeckiego o ludzkim losie • przyjaźń - Wokulski i Rzecki, Wokulski i Szuman, Wokulski i Suzin • praca - sens życia Rzeckiego, wartość dla Wokulskiego. • małżeństwo - antywzorem małżeństwo Krzeszowskich, małżeństwo jako transakcja Proces o lalkę - przebieg Jednym z epizodów w powieści „Lalka" Prusa jest proces o lalkę. Wytoczyła go baronowa Krzeszowska Helenie Stawskiej. Za namową przyjaciela domu - Maruszewicza - posądziła ją o kradzież porcelanowej lalki. Była to jej najdroższa pamiątki po zmarłej córce. Wspólnie bohaterowie wynajmowali mieszkania w domu Łęckich. Na ten proces czekało kilkadziesiąt osób. Na sali rozpraw tłok. Po jednej stronie baronowa Krzeszowska - pewna siebie arystokratka, po drugiej Helena Stawska, biedna mieszczanka, oskarżona o kradzież lalki. Obok pozwanej siedzi znudzony adwokat, który wydaje się być osobą najmniej zainteresowaną sprawą. Kiedy sędzia rozpoczął rozprawę na sali słychać było szmer plotek i oskarżeń. Strony zostały poproszone przez sędziego o wyjście na środek sali i rozpoczęły się pierwsze przesłuchania. Baronowa Krzeszowska oskarża Helenę Stawską o kradzież lalki - pamiątki po zmarłej córce. Dowiadujemy się o tym, że w dniu, w którym zginęła lalka Stawska była u baronowej. Następną przesłuchiwaną przez sąd była służąca pani Krzeszowskiej. Na pytanie, czy rozpoznaje wskazaną lalkę, ła wzruszyła ramionami, unikając odpowiedzi. Nagle bieg sprawy przyspieszył do procesu włączyła się mała Helusia. Córka Stawskiej wyjaśniła, że lalka baronowej była podobna, miała jednak inną sukienkę i buty. Kiedy pani Stawska zeznała, że kupiła lalkę za 3 ruble w sklepie Wokulskiego wywołała prześmiewczy uśmiech baronowej, gdyż podobna lalka kosztuje 15 rubli. Do procesu dołączyli Wokulski i Rzecki zeznający, że faktycznie lalkę sprzedali Stawskiej (jako towar wybrakowany), a na dowód tego sędzia może rozpruć zabawkę i w środku znajdzie metkę z ich sklepu. Zabawka baronowej kupiona była w sklepie Lessera, a na metce lalki, o którą trwał proces widniał napis: - "Jan Mincel i Stanisław Wokulski". Sprawa ostatecznie wyjaśniła się, gdy służąca baronowej przyznała, że stłukła głowę lalki i w obawie o reakcję właścicielki wyrzuciła ją na strych.