Lalka Bolesław Prus

Alternatywny zapis:

drgającym świetle gazu, nabrał jakiegoś fantastycznego życia, stary subiekt podparłszy się łokciami śmiał się cicho i mruczał: Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?... Dlaczego narażasz kark, akrobato?... Co wam po uściskach, tancerze?... Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!... a wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego!... Po takich i tym podobnych monologach szybko składał zabawki i rozdrażniony chodził po pustym sklepie, a za nim jego brudny pies. „Głupstwo handel... głupstwo polityka... głupstwo podróż do Turcji... głupstwo całe życie, którego początku nie pamiętamy, a końca nie znamy... Gdzież prawda?..." Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje im się, że robią co chcą, a robią tylko to, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one... 4 Wokulskiego również można potraktować jako lalkę 5 lalkami prezesowa Zasławska nazywała młode arystokratki, np. Ewelinę Janocką W Ewelinie nie zbudził się jeszcze ani rozum, ani serce; wszystko w niej śpi... A tymczasem baron widzi w niej bóstwo i durzy się, biedak, że ona go kocha! 99 Gatunek Lalka to powieść realistyczna. Jest uważana za najwybitniejsze osiągnięcie polskiej prozy dojrzałego realizmu, zwanego też realizmem krytycznym świat został przedstawiony w sposób obiektywny, wielowymiarowy i pogłębiony. • To również powieść społeczno-obyczajowa - panorama polskiego społeczeństwa lat 70. i 80. XIX w. Wybitna powieść psychologiczna - oryginalne i wnikliwe analizy przeżyć i emocji bohaterów. Do podstawowych cech powieści dojrzałego realizmu obecnych w Lalce należą: 1. konkretny i posiadający odniesienia historyczne czas - wydarzenia rozgrywają się w latach 1878-1879, pojawiają się retrospekcje (powstanie styczniowe, Wiosna Ludów) 2. dokładne przedstawienie miejsca akcji - Warszawa zostaje przez Prusa szczegółowo opisana 3. zasada mimesis - zdarzenia prawdopodobne 4. panoramiczny obraz społeczeństwa 5. trzecioosobowy narrator wszechwiedzący Kompozycje Kompozycja Lalki jest nietypowa dla XIX-wiecznej powieści realistycznej - to utwór wielowątkowy o skomplikowanej strukturze tematycznej i narracyjnej, różnorodny gatunkowo. DWIE NARRACJE • narrator trzecioosobowy (główna fabuła) • narrator pierwszoosobowy (Pamiętnik starego subiekta - wspomnienia i refleksje Ignacego Rzeckiego) KOMOZYCJA JEST OTWARTA nie znamy dalszych losów Wokulskiego, brak rozstrzygającego zakończenia ● ZATYTUŁOWANE ROZDZIAŁY tytuły informacyjne lub metaforyczne MONOLOGI WEWNĘTRZNE, ELEMENTY NATURALIZMU I IMPRESJONIZMU np. w opisie Paryża ● miłość Problematyka • Wokulski idealizuje Izabelę • uczucie napędza go do działania, ale równocześnie go niszczy status kobiety postać Izabeli oraz innych bohaterek kobiecych skłania do refleksji nad wykształceniem kobiety, jej rolą i pozycją w społeczeństwie idealizm a realizm • Wokulski jest rozdarty między romantycznym uczuciem a pragnieniem poprawy życia biednym ее ● ● samotność dotyka Wokulskiego i innych (np. Rzeckiego) Stach nie może do końca utożsamić się z żadną sferą majątkiem dorównuje arystokratom, ma ambicje naukowe, brał udział w postaniu styczniowym, ale jest też obrotnym kupcem, który potrafi wykorzystywać okazje obraz społeczeństwa symbolicznie przedstawione ono zostało poprzez obraz kamienicy Łęckich, w której mieszkają przedstawiciele arystokracji, inteligencji, mieszczaństwa i biedoty Prus prezentuje społeczeństwo ze sztywnym podziałem na warstwy Glowny bohater ● STANISŁAW WOKULSKI Dzieciństwo i młodość, pochodzenie społeczne Stanisława Wokulskiego: Syn zubożałego szlachcica (ojciec - wysadzony z siodła szlachcic - wierzył, że wygra proces i odzyska rodowy majątek) - subiekt w winiarni u Hopfera do 1861 r. (symboliczna scena wydobywania się z piwnicy), samouk, pragnął się uczyć, dostał się na studia, ale je porzucił dla powstańczych ideałów (zsyłka na Sybir za udział w powstaniu styczniowym). Kupiec z aspiracjami ożenił się z rozsądku z Małgorzatą Minclową, ciężko pracował, aby zwiększyć obroty sklepu, po śmierci żony odziedziczył rodzinny interes Minclów. Uwikłany w XIX-wieczne stosunki społeczne inteligencji, majątku nie mógł pozbyć się łatki dorobkiewicza. W oczach arystokracji nie dorównywał tej warstwie, a mieszczaństwo przewyższał nie pasował do żadnej sfery mimo talentu, społecznej. Pozytywista i romantyk miał plany pracy organicznej, wzruszał go los najbiedniejszych (wyciągnął z biedy prostytutkę Mariannę, braci Wysockich), ale też wziął udział w powstaniu, bez pamięci zakochał się w Izabeli, a po klęsce tego uczucia popadł w melancholię. Wątek miłości Wokulskiego do Izabeli Łęckiej: • Wokulski ujrzał Izabelę Łęcką w teatrze i zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Dla niej pomnożył majątek dzięki dostawom w czasie wojny rosyjsko-tureckiej w Bułgarii, ratował jej rodzinę przed bankructwem, nauczył się angielskiego, planował pozbyć się sklepu. Incydent między Izabelą a Starskim w pociągu pozbawił Wokulskiego złudzeń co do tego, że Izabela go naprawdę pokocha. Stanisław wysiadł z pociągu na stacji w Skierniewicach, próbował popełnić samobójstwo, wiele tygodni spędził w swoim mieszkaniu w Warszawie, aż w końcu sprzedał majątek Szlangbaumowi i zniknął bez śladu. arystokracja • Izabela Łęcka Tomasz Łęcki Baronostwo Krzeszowscy Książę Prezesowa Zasławska • Kazimiera Wąsowska • Kazimierz Starski Julian Ochocki subiekci Mraczewski Klejn Lisiecki Zięba obcokrajowcy • Geist Suzin • Helena Stawska Ignacy Rzecki • Minclowie ● ● mieszczaństwo ● Stanisław Wokulski ludzie biedni Wysoccy Marianna Węgiełek mieszkańcy Powiśla żydzi • Michał Szuman Henryk Szlangbaum Stary Szlangbaum E Romantyke pozytywista Stanisław Wokulski jako romantyk i pozytywista. Co o Wokulskim mówi doktor Szuman? (Tom I, rozdział X) 99 Stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego. To, co dla patrzących jest sprzeczne, w nim samym jest najzupełniej konsekwentne. ● ROMANTYK Ú nieszczęśliwie zakochany • idealizuje swoją wybrankę • samotny - nie rozumieją go inni kupcy • wrażliwy, kieruje się emocjami • zaangażowany w walkę narodowo-wyzwoleńczą (powstanie styczniowe) postać tragiczna - wybór między miłością a pracą niejasna, tajemnicza przyszłość WOKULSKI JAKO... POZYTYWISTA- fascynuje się nauką (pomaga finansowo Ochockiemu i Geistowi) awansuje społecznie realizuje hasła pozytywistyczne (praca u postaw, praca organiczna, asymilacja Żydów) • pomaga bezinteresownie innym (np. Marianna i Węgiełek) przedsiębiorczy praca wartość = Juni bohaterowie IGNACY RZECKI ,,Stary subiekt" (nie tyle ze względu na wiek - miał około 50 lat, ile z uwagi na doświadczenie w zawodzie). • Kawaler (chociaż przyznaje, że w młodości kochał się w kobiecie, która go oszukiwała), mieszka przy sklepie, jego towarzyszem jest pudel Ir. Opiekun i przyjaciel Wokulskiego (poznał go u Hopfera, kiedy Stach był subiektem). • Ignacy Rzecki jako polityczny idealista uczestnik Wiosny Ludów na Węgrzech, zwolennik Napoleonidów. ● Prowadzi uporządkowane i monotonne życie, wyznaczane rytmem pracy w sklepie (najpierw jako subiekt u Minclów, później - zaufany pracownik Wokulskiego). Pragnie, aby Wokulski ożenił się z panią Stawską (choć sam się w niej kocha) - nie rozumie romantycznej miłości przyjaciela do Izabeli ani tego, że może być coś ważniejszego niż majątek, interes. • Pod koniec życia choruje – umiera w swoim mieszkaniu. IZABELA ŁĘCKA • Zubożała arystokratka. nie ma Typowa kobieta z wyższych sfer - wykształcona, ale pobieżnie (lektury romansów, języki obce, wiedza na temat sztuki); przeznaczona na żonę; niesamodzielna finansowo posagu w efekcie skłonności ojca do hazardu; dumna i przywiązana do tradycyjnego podziału społecznego, myśli stereotypami - w Wokulskim widzi dorobkiewicza, kupca. Kobieta chłodna, niezdolna do prawdziwego uczucia - ideałem mężczyzny jest dla niej posąg Apollina; małżeństwo to dla niej transakcja; nie stroni od flirtu, wdaje się w romans ze Starskim. ● Jaką rolę Starski odegrał w życiu Izabeli? Starski, zgodnie ze słowami Wokulskiego wypowiedzianymi po pamiętnej scenie w pociągu do Krakowa, obnażył prawdę o Izabeli. Dla Łęckiej był zabawnym kuzynem, obytym w świecie, atrakcyjnym fizycznie. W pewnej chwili uznała, że może za niego wyjść za mąż - bardzo podobał jej się ten pomysł do momentu, kiedy okazało się, że figlarny Kazio nie otrzymał spodziewanego spadku po prezesowej. Izabeli nie przeszkadzało to, że Starski romansuje z innymi; uważała, że ona też ma do tego prawo. ● Przekonana o swojej wartości, nie spieszy się z wyborem męża (z drugiej strony jest świadoma tego, że zalety bez posagu nie zapewnią jej ożenku, jakiego oczekuje). Wyrachowanie prowadzi ją do klęski – narzeczony (Wokulski) odchodzi, kolejny kandydat do ręki (stary marszałek), podobnie potraktowany, rezygnuje ze starań; po pewnym czasie ojciec umiera, a Izabela wstępuje za granicą do klasztoru. ● TOMASZ ŁĘCKI Ojciec Izabeli. Bankrut, hazardzista. Uważa, że wysokie urodzenie daje mu prawo do wykorzystywania osób niższego stanu, w tym Wokulskiego. Postrzega siebie jako przywódcę. BARONOWA KRZESZOWSKA Bogata mieszczanka - blokuje baronowi dostęp do pieniędzy. Mieszka w kamienicy należącej do Łęckich (z czasem zostaje jej właścicielką). Z powodu żałoby po stracie córki jest zgorzkniała. Prowadzi wojnę z lokatorami - szczególnie dokuczają jej studenci. ● Dawny konkurent Izabeli. • Hazardzista. • Miłośnik koni i wyścigów. Zaciąga długi. • W separacji z żoną - o wszystko się z nią kłóci. KSIĄŻĘ BARON KRZESZOWSKI ● Przedstawiciel arystokracji. • Uważa się za przywódcę i działacza na rzecz ojczyzny. • Zamiast działać, poprzestaje na słownych deklaracjach i załamywaniu rąk nad „nieszczęśliwym krajem". PREZESOWA ZASŁAWSKA Arystokratka. • Reformatorka – dąży do poprawy życia mieszkańców Zasławka. • W młodości zakochana w mężczyźnie z niższej sfery społecznej (w stryju Wokulskiego, żołnierzu) - nie zdecydowała się na mezalians, czego żałuje. • Sprzyja Wokulskiemu - dostrzega w nim talent i osobowość. KAZIMIERA WĄSOWSKA • 30-letnia wdowa. Bogata, atrakcyjna, niezależna. • Podoba jej się Wokulski. Próbuje tłumaczyć przed Wokulskim dwuznaczne zachowanie Izabeli kwestią równości płci i prawem kobiet do flirtu. ● Kuzyn Izabeli. • Naukowiec, pozytywista, idealista marzy o wynalazku, który ulepszy życie ludzi. • Wyjeżdża za granicę, bo w kraju nie ma warunków do pracy. JULIAN OCHOCKI ● • Kobieciarz - romansuje m.in. z Izabelą. Flirtuje z kobietami, nie zważając na ich reputację. • Lekkomyślnie wydaje pieniądze, zaciąga długi i interesuje się kobietami, które mają majątek. KAZIMIERZ STARSKI ● HELENA STAWSKA • Dobra i piękna. Samotnie wychowuje córkę (mąż zaginął za granicą) i opiekuje się matką – panią Misiewiczową. • Zarabia dorywczymi pracami. Zostaje niesłusznie oskarżona przez baronową Krzeszowską o kradzież lalki - traci źródło utrzymania. Wokulski oferuje jej posadę kasjerki w sklepie Milerowej. Później pomaga też w otwarciu własnego sklepu w Częstochowie. • Wzbudza zainteresowanie mężczyzn - podkochuje się w niej Rzecki, choć widzi ją jako żonę Stacha. Dzięki Wokulskiemu poznaje losy męża. Ostatecznie zostaje żoną Mraczewskiego. MARUSZEWICZ Młody, zniszczony człowiek. Zaufany baronostwa Krzeszowskich; mieszka w kamienicy Łęckich. Wszystkich oszukuje - sprzeniewierzył część pieniędzy ze sprzedaży klaczy. Wokulski wybacza mu winy. MICHAŁ SZUMAN • Lekarz i badacz, przyjaciel Stacha. Obiektywnie ocenia Wokulskiego i trafniej niż on sam diagnozuje jego stany. ● HENRYK SZLANGBAUM › Przyjaciel Wokulskiego z czasów zesłania na Syberię. • Próbował się zasymilować (zmienił nazwisko na Szlangowski), ale wobec nasilającego się antysemityzmu wrócił do korzeni. • Kiedy stracił pracę, Wokulski zatrudnił go w sklepie; przejął interes po Wokulskim i stał się bezwzględny - towary dobrej jakości zastąpił tandetą, pracowników traktował surowo. STARY SZLANGBAUM Ojciec Henryka, lichwiarz. • W imieniu Wokulskiego licytuje kamienicę Łęckich. MARIANNA • Młoda prostytutka, której Wokulski dał poręczenie, aby została krawcową. Wyszła za Węgiełka. WĘGIEŁEK Zdolny parobek z Zasławia (wykonał tablicę na kamieniu w ruinach zamku), któremu Wokulski pomógł urządzić się w Warszawie • Ożenił się z Marianną. • Jeden z nich był woźnicą (Wokulski spotkał go na Powiślu i pomógł, kiedy ten stracił konia i źródło zarobku). Drugi dróżnik na Wiedeńskiej Kolei - otrzymał przeniesienie ze Skierniewic do Częstochowy (Wokulski załatwił mu powrót, a dróżnik uratował go przed samobójstwem po epizodzie Izabeli ze Starskim w pociągu). ● ● BRACIA WYSOCCY • Naukowiec z Paryża. • Pracuje nad metalem lżejszym od powietrza. ● Uważany za szalonego, ale Wokulski chciałby z nim pracować. ● PROFESOR GEIST ● SUZIN Rosjanin, przyjaciel Wokulskiego z czasów zesłania na Syberię. Bogaty moskiewski kupiec, partner w interesach, ściąga Wokulskiego do Paryża. JAN MINCEL STARSZY • właściciel sklepu, ojciec Franca i Jana; przez pewien czas po śmierci ojca bracia prowadzili sklep wspólnie, a później podzielili się: Franc z towarami kolonialnymi został w starej siedzibie, a Jan przeniósł się na Krakowskie Przedmieście, gdzie handlował galanterią i mydłem; Jan ożenił się z Małgorzatą Pfeifer. MAŁGORZATA MINCEL Żona młodszego Jana Mincla; po śmierci męża wyszła za Wokulskiego z miłości; po czterech latach pożycia zmarła (po wysmarowaniu się miksturą upiększającą, a jak twierdził radca - zjadła coś); zostawiła Wokulskiemu cały majątek. ● Spóźnia się do pracy (nie stroni od rozrywek). • Potrafi oczarować klientów, zwłaszcza damy (jest młody, przystojny, skłonny do flirtu). • Za opinię o Izabeli Wokulski przenosi go do Moskwy. Żeni się z Heleną Stawską. ● MRACZEWSKI ● ● KLEJN Socjalista. Mieszka w kamienicy Łęckich. LISIECKI Antysemita, często spiera się z Rzeckim, ale jest jego najbardziej zaufanym subiektem. ZIĘBA Nowy pracownik zatrudniony przez Wokulskiego na miejsce Mraczewskiego, zyskał sympatię kolegów. AUGUST KATZ • Subiekt jeszcze za czasów sklepu Mincla (u Wokulskiego nie pracował); przyjaciel Rzeckiego z młodości; razem walczyli w powstaniu na Węgrzech. Popełnił samobójstwo. ● ● • przyjaźń - Wokulski i Rzecki ● ● życie jako teatr (theatrum mundi) - zabawa Rzeckiego patriotyzm - postulat reprezentowany przez Rzeckiego i Wokulskiego bieda - mieszkańcy Powiśla; opis Powiśla • samobójstwo - Wokulski próbuje popełnić samobójstwo cierpienie - Stanisław jest nieszczęśliwie zakochany, przez co ● ● Malgary miłość - miłość Wokulskiego do Izabeli jest nieszczęśliwa; uczucie Rzeckiego do Heleny Stawskiej; Węgiełek i Marianna; baron Dalski i Ewelina Janocka ● praca dla Rzeckiego była najważniejszą wartością, sensem życia miasto - Warszawa, Paryż ● samotność - dotyczy: Ignacego Rzeckiego, który nigdy nie założył rodziny; Wokulskiego - jego idde nie zostają zrozumiane przez społeczeństwo; Izabeli - próżność prowadzi ją do tego, że zostaje sama często cierpi kobieta Prus przedstawia w Lalce wiele kobiecych postaci (np. Izabela femme fatale, Stawska, Wąsowska, Marianna, Ewelina Janocka) matka - Helena Stawska, Baronowa Krzeszowska = • idealista - Rzecki, Wokulski, Ochocki zdrada - Janocka zdradza barona Dalskiego z Kaziemierzem Starskim; Izabela zdradza Wokulskiego społeczeństwo - panorama społeczeństwa, ukazanie rozwarstwienia społeczeństwa; krytyka warstw społecznych pojedynek - Stanisław wyzywa na pojedynek barona Krzeszowskiego