Budowa bakterii

Bakterie to organizmy prokariotyczne (bezjądrowe), które występują jako jednokomórkowe lub tworzą kolonie. Mają niewielkie wymiary od 1 do kilku mikrometrów, ale potrafią przetrwać w najbardziej nieprzyjaznych środowiskach dzięki wytwarzaniu form przetrwalnikowych.

Podstawowymi elementami budowy bakterii są: chromosom bakteryjny $genofor$ - kolista cząsteczka DNA, która wraz z rybosomami tworzy nukleoid, oraz plazmidy - małe, koliste cząsteczki DNA zawierające dodatkowe informacje genetyczne (np. o odporności na antybiotyki). Komórka bakteryjna otoczona jest błoną komórkową i ścianą komórkową zbudowaną z mureiny, na którą działają niektóre antybiotyki.

U bakterii samożywnych (np. sinic) występują tylakoidy zawierające barwniki umożliwiające fotosyntezę. Wiele bakterii posiada również rzęski umożliwiające ruch oraz fimbrie ułatwiające przyleganie do powierzchni.

Ciekawostka: Ściana komórkowa bakterii zbudowana jest z mureiny (peptydoglikanu), której biosyntezę hamują niektóre antybiotyki, np. penicylina. To dlatego antybiotyki działają na bakterie, a nie na komórki ludzkie, które nie mają takiej ściany!

Formy bakterii i sposoby odżywiania

Bakterie występują w różnych kształtach, które pomagają w ich identyfikacji. Najważniejsze formy to: kuliste (ziarenkowce, które mogą tworzyć pary, łańcuszki lub grona), cylindryczne (pałeczki i laseczki), spiralne (przecinkowce, śrubowce, krętki) oraz formy nieregularne.

Ze względu na sposób odżywiania bakterie dzielą się na:

• Autotroficzne - wytwarzające związki organiczne z nieorganicznych. Wśród nich wyróżniamy bakterie fotosyntetyzujące (np. sinice produkujące tlen) oraz bakterie przeprowadzające fotosyntezę beztlenową.
• Heterotroficzne - pobierające gotowe związki organiczne. Mogą być saprobiotyczne (rozkładające martwą materię), pasożytnicze (czerpiące pokarm z żywych organizmów) lub symbiotyczne (żyjące w obustronnie korzystnej zależności z innym organizmem).

Różnorodność form i sposobów odżywiania sprawia, że bakterie mogą występować praktycznie wszędzie - od gorących źródeł po organizm człowieka.

Ważne! Bakterie heterotroficzne symbiotyczne żyją w obustronnie korzystnej relacji z innymi organizmami - na przykład bakterie jelitowe pomagają nam trawić pokarm, a my zapewniamy im środowisko do życia.

Ściana komórkowa i oddychanie bakterii

Bakterie możemy podzielić na dwa główne typy ze względu na budowę ściany komórkowej:

• Bakterie gram-dodatnie - mają grubą ścianę komórkową złożoną z wielu warstw mureiny i kwasów tejchojowych. Po barwieniu trwale zabarwiają się na fioletowo.
• Bakterie gram-ujemne - posiadają cieńszą ścianę komórkową i dodatkową błonę zewnętrzną. Po barwieniu i płukaniu alkoholem przybierają barwę czerwoną.

Pod względem oddychania bakterie dzielą się na:

• Aeroby $tlenowe$ - pozyskują energię poprzez oddychanie tlenowe, które zachodzi w wpukleniach błony komórkowej
• Anaeroby $beztlenowe$ - pozyskują energię poprzez fermentację lub inne procesy beztlenowe. Mogą być bezwzględne (giną w obecności tlenu) lub względne (potrafią zmienić sposób oddychania w zależności od warunków)

Szczególnie interesujące są bakterie chemosyntetyczne, które czerpią energię z utleniania związków nieorganicznych, np. bakterie nitryfikacyjne przekształcające amoniak w azotyny, czy bakterie siarkowe utleniające siarkowodór.

Super trik na klasówkę: Bakterie Rhizobium (brodawkowe) żyją w symbiozie z roślinami bobowatymi i wiążą azot atmosferyczny, dzięki czemu rośliny te nie potrzebują nawozów azotowych. To dlatego rolnicy często stosują płodozmian z roślinami bobowatymi!

Bakterie saprobionty i formy przetrwalnikowe

Bakterie saprobionty pełnią kluczową rolę w przyrodzie jako reducenci, rozkładając martwą materię organiczną na proste związki mineralne. Dzielą się na:

• Saprofity - pobierają materię organiczną i rozkładają ją na prostsze związki
• Saprofagi - odżywiają się szczątkami roślin i zwierząt, rozdrabniając martwą materię, którą następnie saprofity rozkładają do związków mineralnych

W niesprzyjających warunkach środowiska wiele bakterii może przejść w stan anabiozy (spowolnienia procesów życiowych) i wytworzyć formy przetrwalnikowe:

• Cysty - polegają na odwodnieniu i wytworzeniu grubej ściany całej komórki
• Endospory - zawartość komórki dzieli się na dwie nierówne części, a mniejsza zostaje otoczona nową, grubą ścianą, tworząc endosporę

Bakterie potrafią się aktywnie poruszać, głównie przy pomocy rzęsek. Ich ruch jest często ukierunkowany w odpowiedzi na bodźce środowiskowe, co nazywamy taksją. Wyróżniamy: chemotaksję (reakcja na bodźce chemiczne), fototaksję (reakcja na światło) i termotaksję (reakcja na temperaturę).

Zdumiewający fakt: Endospory bakteryjne należą do najbardziej wytrzymałych form życia na Ziemi! Mogą przetrwać setki lat w ekstremalnych warunkach, w tym wysoką temperaturę, promieniowanie, wysuszenie i działanie substancji chemicznych.

Wzrost i rekombinacja genetyczna bakterii

Bakterie są organizmami haploidalnymi i rozmnażają się wyłącznie bezpłciowo. Główne sposoby rozmnażania to:

• Podział komórki - najpowszechniejszy sposób u większości bakterii
• Pączkowanie - występuje u nielicznych bakterii
• Fragmentacja nitek kolonii - charakterystyczna dla sinic

Tempo wzrostu bakterii jest imponujące - w sprzyjających warunkach mogą dzielić się co 20 minut, co prowadzi do eksponencjalnego wzrostu populacji. To dlatego zakażenia bakteryjne mogą rozwijać się tak szybko!

Bakterie, mimo braku rozmnażania płciowego, potrafią wymieniać materiał genetyczny poprzez trzy główne procesy:

• Koniugacja - bezpośrednia wymiana plazmidów między dwiema bakteriami przez mostek koniugacyjny i fimbrię płciową
• Transdukcja - przenoszenie genów z jednej bakterii do drugiej za pośrednictwem bakteriofagów (wirusów bakteryjnych)
• Transformacja - pobieranie DNA ze środowiska przez bakterię

Te procesy zapewniają rekombinację materiału genetycznego, zwiększając różnorodność genetyczną bakterii i umożliwiając im szybką adaptację do zmieniających się warunków środowiska.

To może być na klasówce: Koniugacja jest najczęstszym sposobem nabywania przez bakterie oporności na antybiotyki! Bakteria oporna może przekazać plazmid z genem oporności innym bakteriom, które wcześniej były wrażliwe na dany antybiotyk.

Przegląd bakterii i ich znaczenie

Bakterie dzielimy na dwie główne grupy:

• Archebakterie - żyją w środowiskach ekstremalnych, różnią się od eubakterii m.in. brakiem mureiny w ścianie komórkowej. Zaliczamy do nich bakterie metanogenne, termoacidofilne i halofilne.
• Eubakterie - bakterie właściwe, w tym ważne ekologicznie sinice (wiążące azot atmosferyczny) oraz bakterie nitkowate występujące w zanieczyszczonych wodach.

Bakterie pełnią kluczowe role w ekosystemach i gospodarce człowieka:

• Uczestniczą w obiegu materii jako reducenci rozkładający martwą materię organiczną
• Biorą udział w procesach glebotwórczych i wiążą azot atmosferyczny (bakterie symbiotyczne w brodawkach korzeniowych roślin bobowatych)
• Żyjące w przewodzie pokarmowym bakterie symbiotyczne pomagają w trawieniu i wytwarzają witaminy
• Wykorzystujemy je do produkcji nabiału (sery, jogurty, kefir), alkoholu, kompostów i oczyszczania ścieków

Niestety, bakterie pasożytnicze mogą wywoływać groźne choroby roślin i zwierząt. Patogenne bakterie charakteryzują się zjadliwością - zdolnością do wywoływania objawów chorobowych po wniknięciu do organizmu i rozmnożeniu się w jego komórkach.

Przydatne na co dzień: Bakterie odpowiadają za fermentację mlekową wykorzystywaną w produkcji jogurtów, kefirów i kiszonek. Kiszona kapusta czy ogórki to nie tylko pyszne dodatki do dań, ale także źródło probiotyków korzystnych dla naszych jelit!

Choroby bakteryjne

Bakterie mogą powodować wiele groźnych chorób. Oto najważniejsze z nich:

Gruźlica $prątek Kocha$ - przenoszona drogą kropelkową, powoduje kaszel, gorączkę i utratę masy ciała. Zapobieganie obejmuje szczepienia ochronne i izolację chorych.

Tężec $laseczka tężca$ - dostaje się do organizmu przez rany zanieczyszczone ziemią, powodując sztywność mięśni i drgawki. Zapobieganie to dezynfekcja ran, szczepienia ochronne i podanie surowicy przeciwtężcowej.

Borelioza $krętek borelii$ - przenoszona przez kleszcze, objawia się rumieniem wędrującym i objawami grypopodobnymi. Należy stosować preparaty odstraszające kleszcze.

Choroby przenoszone drogą płciową - kiła $krętek blady$ i rzeżączka $dwoinka rzeżączki$ powodują stany zapalne układu moczowo-płciowego. Zapobieganie obejmuje unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych i stosowanie prezerwatyw.

Choroby układu pokarmowego - salmonelloza, czerwonka bakteryjna i dur brzuszny przenoszone są drogą pokarmową i powodują biegunki, gorączkę i bóle brzucha. Zapobieganie to przestrzeganie zasad higieny i właściwe przechowywanie żywności.

Zapamiętaj! Antybiotyki działają tylko na bakterie, a nie na wirusy! Dlatego nie pomagają na przeziębienia czy grypę, które są chorobami wirusowymi. Niepotrzebne stosowanie antybiotyków przyczynia się do rozwoju antybiotykooporności bakterii.

Leczenie chorób bakteryjnych

W leczeniu chorób bakteryjnych stosuje się głównie antybiotyki - substancje blokujące istotne szlaki metaboliczne bakterii. Ich działanie może być:

• Bakteriobójcze - powodują śmierć bakterii
• Bakteriostatyczne - hamują wzrost i rozmnażanie się bakterii

Antybiotyki działają na różne struktury bakterii:

• Łączą się z rybosomami bakteryjnymi, uniemożliwiając syntezę białek
• Hamują replikację DNA bakteryjnego, zapobiegając rozmnażaniu się bakterii
• Hamują wytwarzanie mureiny lub uszkadzają błony komórkowe, co prowadzi do śmierci komórki

Przed rozpoczęciem leczenia często wykonuje się antybiogram - test wrażliwości bakterii na różne antybiotyki, który pomaga dobrać najskuteczniejszy lek.

Podczas antybiotykoterapii niszczona jest także pożyteczna flora bakteryjna jelit i błon śluzowych, dlatego warto stosować probiotyki - preparaty zawierające korzystne szczepy bakterii, np. pałeczkę kwasu mlekowego.

Ważna zasada: Zawsze dokończ przepisaną kurację antybiotykową, nawet jeśli czujesz się lepiej! Przerwanie leczenia może prowadzić do rozwoju opornych szczepów bakterii, które będą trudniejsze do zwalczenia w przyszłości.