Alternatywny zapis:

aparat typu liżącego - umożliwia zlizywanie pokarmu płynnego lub rozpuszczonego enzymami trawiennymi owada - MUCHA DOMOWA - aparat typu kłująco-ssącego - pozwala na przebicie powłok ciała, a następnie pobieranie soków roślin lub płynów ciała zwierząt - KOMAR - aparat typu ssącego - umożliwia wysysanie nektaru kwiatów - MOTYL 2) ODNÓŻA TUŁOWIOWE - odnóża kroczne (pierwotny typ odnóży) - umożliwiają ruch kroczny, w tym bieganie - CHRZĄSZCZ - odnóża skoczne - umożliwiają skoki na duże odległości - PASIKONIK - odnóża chwytne - umożliwiają chwytanie i przetrzymywanie ofiary-MODLISZKA - odnóża grzebne - umożliwiają drążenie korytarzy w glebie - TURKUĆ PODJADEK - odnóża pływne - umożliwiają pływanie - PŁYWAK ŻÓŁTOBRZEŻEK - odnóża czepne - umożliwiają utrzymywanie się na włosach lub sierści - WSZA LUDZKA POKRYCIE CIAŁA STAWONOGÓW - całe ciało stawonogów wraz z odnóżami jest pokryte przez TWARDY OSKÓREK(kutykula) - stanowi on wytwór leżącego pod nim JEDNOWARSTWOWEGO NABŁONKA Oskórek - inaczej PANCERZ - składa się głównie z chityny oraz białek i lipidów: (u wielu skorupiaków jest wysycony solami wapnia co zwiększa jego twardość i wytrzymałość) - jest niemal nieprzepuszczalny dla wody i gazów i odznacza się dużą odpornością na urazy mechaniczne oraz działania substancji chemicznych - pełni funkcje SZKIELETU ZEWNĘTRZNEGO - od wewnątrz przyczepione są do niego mięśnie - oskórek każdego segmentu jest zbudowany z TWARDYCH BLASZEK połączonych MIĘKKĄ BŁONĄ - umożliwia przemieszczanie segmentów względem siebie - u pajęczaków i skorupiaków grzbietowa część oskórka tworzy jednolitą, twardą okrywę głowotułowia - KARAPAKS - oskórek jest okresowo zrzucany w procesie linienia - umożliwia to wzrost LINIENIE - stary pancerz pęka, a zwierzę wysuwa się z niego okryte nowym, miękkim oskórkiem. - w krótkim czasie następuje szybki wzrost ciała i twardnienie oskórka - u części stawonogów linienie i wzrost zachodzą przez całe życie, niektóre przestają rosnąć po osiągnięciu dojrzałości płciowej -stawonogi NIE MAJĄ wora powłokowo-mięśniowego - mięśnie stawonogów dzielą się na odrębne grupy pełniące rozmaite zadania - mięśnie są zbudowane z TKANKI MIĘŚNIOWEJ POPRZECZNIE PRĄŻKOWANEJ - u owadów występują skrzydła - są wytworami powłoki ciała - występują jako uwypuklenia nabłonka i oskórka - powłoki ciała niektórych owadów wytwarzają narządy ŚWIETLNE - służą do wabienia ofiar lub partnerów do rozrodu RUCH STAWONOGÓW - ruchy wiosłowe - ruch ślizgowy - ruch kroczący - aktywny lot UKŁAD POKARMOWY STAWONOGÓW - przewód pokarmowy składa się z 3 odcinków - jelito przednie, jelito środkowe, jelito tylne Pierwszy i ostatni odcinek wyścieła CHITYNOWA KUTYKULA JELITO PRZEDNIE - występuje w nim jama gębowa, gardziel, przełyk, czasem wole oraz żołądek Przy otworze gębowym znajdują się ODNÓŻA GĘBOWE - umożliwiają pobieranie pokarmu - w skład układu pokarmowego wchodzą również GRUCZOŁY - wytwarzają enzymy trawienne - szczegóły budowy układu pokarmowego różnią się w obrębie różnych podtypów 1) SKORUPIAKI - mają żołądek żujący: - jego przednia część jest wyściełana chitynowymi listewkami - umożliwiają rozcieranie pokarmu - jego tylna część jest często zaopatrzona w szczeliny filtrujące Enzymatyczne trawienie pokarmu zachodzi w jelicie środkowym - otwiera się do niego GRUCZOŁ WĄTROBOWO - TRZUSTKOWY. 2) PAJĘCZAKI - odznaczają się silnie umięśnioną GARDZIELĄ - pełni funkcje pompy ssącej - u pająków wstępne trawienie odbywa się poza przewodem pokarmowym - wprowadzają do ciała ofiary wydzielinę GRUCZOŁÓW ŚLINOWYCH I JADOWYCH - przekształca się w płynną masę, a ta jest zasysana za pomocą gardzieli - dalszy rozkład i wchłanianie pokarmu zachodzą w jelicie środkowym - uchodzą do niego enzymy trawienne GRUCZOŁU WĄTROBOWO - TRZUSTKOWEGO 3) OWADY I WIJE - pokarm jest rozkładany za pomocą enzymów wytwarzanych przez GRUCZOŁY ŚLINOWE-otwierają się do GARDZIELI * Gruczoły te mogą pełnić inne funkcje - u gąsienic przekształcają się w GRUCZOŁY PRZĘDNE - wytwarzają nici do budowy kokonu. * U owadów występują zazwyczaj WOLE - zachodzi w nich magazynowanie i wstępne trawienie pokarmu. UKŁAD ODDECHOWY STAWONOGÓW - stawonogi wykształciły różnorodne narządy umożliwiające wymianę gazową - u większości skorupiaków występują SKRZELA - cienkościenne, silnie ukrwione wyrostki – znajdują się na tułowiu, odnóżach lub odwłoku SKRZELA: a) Zewnętrzne b) Wewnętrzne - umiejscowione wewnątrz komór skrzelowych i osłonięte bocznymi częściami pancerza U stawonogów LĄDOWYCH - narządami wymiany gazowej są głównie PŁUCOTCHAWKI lub TCHAWKI - prowadzą do nich otwory - PRZETCHLINKI 1) PŁUCOTCHAWKI - występują u skorupiaków i części pająków - są to komory umiejscowione w ODWŁOKU Komory zawierają cienkie, ułożone równolegle blaszki - krąży w nich hemolimfa Między BLASZKAMI przepływa powietrze 2) TCHAWKI - występują u części pajęczaków, owadów i wijów mają postać silnie rozgałęzionych rurek - docierają do wszystkich komórek ciała - najcieńsze rozgałęzienia - TRACHEOLE - wypełnia płyn - są w nim rozpuszczone gazy oddechowe * Dzięki temu dyfuzja gazów między tchawkami, a otaczającymi tkankami zachodzi efektywniej. - w sąsiedztwie narządów wymagających dużej ilości tlenu tchawki dodatkowo rozszerzają się i tworzą WORKI POWIETRZNE - - system tchawek zapewnia wymianę gazową, ale też EFEKTYWNY TRANSPORT GAZÓW ODDECHOWYCH 3) SKRZELOTCHAWKI - posiadają je larwy niektórych owadów - są to znajdujące się na odwłoku lub tułowiu WYROSTKI z zamkniętymi tchawkami wewnątrz - tlen przenika do nich na drodze dyfuzji 4) SKRZELA FIZYCZNE - występują u niektórych stawonogów WTÓRNIE WODNYCH - są to PĘCHERZE POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO-są wciągane pod wodę podczas nurkowania zwierzęcia i umiejscowione w pobliżu przetchlinek - w miarę zużycia tlenu przez stawonoga pęcherz ABSORBUJE ten gaz z otaczającej wody i usuwa do niej dwutlenek węgla - skrzela fizyczne umożliwiają efektywne oddychanie stawonogów wtórnie wodnych pod powierzchnią wody UKŁAD KRWIONOŚNY STAWONOGÓW - stawonogi mają OTWARTY UKŁAD KRWIONOŚNY - krążąca w nim hemolimfa wylewa się z naczyń do jamy ciała - ruch hemolimfy zapewniają rytmiczne skurcze SERCA - serce otoczone jest WORKIEM OSIERDZIOWYM - w ścianach serca znajdują się otwory - OSTIA- zaopatrzone w ZASTAWKI - hemolimfa dostaje się przez nie do wnętrza serca - u wielu stawonogów hemolimfa jest odprowadzona do jamy ciała TĘTNICAMI - następnie jest odprowadzana z jamy ciała przez NACZYNIA ŻYLNE i wprowadzana do WORKA OSIERDZIOWEGO - u OWADÓW hemolimfa ma postać BEZBARWNEGO lub ŻÓŁTEGO płynu - nie zawiera barwników oddechowych - u innych stawonogów hemolimfa ma zabarwienie NIEBIESKIE (hemocyjanina) lub CZERWONE (hemoglobina) UKŁAD NERWOWY STAWONOGÓW - najprostszy układ nerwowy stawonogów składa się z ZWOJÓW NADPRZEŁYKOWEGO I PODPRZEŁYKOWEGO oraz OBRĄCZKI OKOŁOPRZEŁYKOWEJ - od ZWOJU PODPRZEŁYKOWEGO odchodzą 2 PNIE NERWOWE - u większości gatunków zlewają się ze sobą tworząc BRZUSZNY ŁAŃCUSZEK NERWOWY - ŁAŃCUSZEK tworzy we wszystkich segmentach ZWOJE SEGMENTALNE - połączone zazwyczaj spoidłami poprzecznymi * Wiele stawonogów ma bardziej scentralizowany układ nerwowy - u licznych pajęczaków ZWÓJ NADPRZEŁYKOWY, PODPRZEŁYKOWY oraz ŁAŃCUSZEK NERWOWY zlewają się ze sobą - tworzą w ten sposób zwartą MASĘ OKOŁOGARDZIELOWĄ - u owadów z połączenia się ZWOJU NADPRZEŁYKOWEGO z kilkoma pierwszymi ZWOJAMI SEGMENTALNYMI powstaje MÓZG Narządy zmysłów: - są na ogół bardzo dobrze rozwinięte i bardzo zróżnicowane - funkcję fotoreceptorów pełnią OCZY PROSTE - reagują na natężenie światła OCZY ZŁOŻONE - wytwarzają obraz OCZY ZŁOŻONE - składają się z dużej liczby OMMATIDÓW - jednakowe ciasno upakowane elementy - wytwarzają one obraz MOZAIKOWY - jest sumą obrazów powstałych w poszczególnych ommatidiach * Osobniki różnych gatunków stawonogów mogą mieć tylko oczy proste, tylko złożone lub oba typy oczu. - mają chemoreceptory w postaci narządów smaku i węchu - często niezwykle czułe - znajdują się na czułkach oraz na odnóżach znajdujących się blisko otworu gębowego - w miejscach tych są również zlokalizowane mechanoreceptory - w postaci włosków czuciowych - reagują one na dotyk oraz ciśnienie wody i powietrza - narządem dotyku wielu gatunków są CZUŁKI * Do mechanoreceptorów należą również narządy słuchu - NARZĄDY TYMPALNE UKŁAD WYDALNICZY STAWNOGÓW - narządami wydalania i osmoregulacji u części stawonogów są przekształcone METANEFRYDIA - składają się z PĘCHERZYKA I KANAŁU WYDALNICZEGO - zakończony OTWOREM WYDALNICZYM (nazwy tych narządów zależą od miejsca, w którym znajdują się ich ujścia) a) Skorupiaki - metanefrydia uchodzą u podstawy czułków - GRUCZOŁY CZUŁKOWE, lub w okolicach szczęk - GRUCZOŁY SZCZĘKOWE b) Pajęczaki -GRUCZOŁY BIODROWE - uchodzą przy nasadach odnóży krocznych CEWKI MALPIGHIEGO - narządy wydalnicze owadów, wijów i niektórych pajęczaków - mają postać ślepo zakończonych, rurkowatych uwypukleń przewodu pokarmowego - wyrastają na granicy jelita środkowego i tylnego (od 1 do kilkuset par) - cewki te zbierają zbędne produkty przemiany materii z jamy ciała, następnie przekazują je do wnętrza przewodu pokarmowego - stamtąd są usuwane przez otwór odbytowy wraz z niestrawionymi resztkami pokarmu Stawonogi żyjące w środowisku wodnym wydalają głównie AMONIAK. Formy lądowe są zmuszone do OSZCZĘDNEJ GOSPODARKI WODNEJ - dlatego wydalają związki, które nie wymagają rozcieńczenia i są znacznie mniej toksyczne np. KWAS MOCZOWY ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ STAWONOGÓW - stawonogi rozmnażają się wyłącznie PŁCIOWO - z reguły są zwierzętami rozdzielnopłciowymi (obojnactwo występuje u nich bardzo rzadko) - u wielu gatunków obserwuje się wyraźny DYMORFIZM PŁCIOWY (najczęściej jest to różnica w budowie wybranych narządów), samice są zwykle większe od samców - u stawonogów wodnych zachodzi ZAPŁODNIENIE ZEWNĘTRZNE - u stawonogów lądowych zachodzi ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE - większość stawonogów to zwierzęta JAJORODNE (wyjątek - skorpion - żyworodny) - wśród stawonogów spotyka się gatunki rozmnażające się na drodze PARTENOGENEZY - rozwój komórek potomnych z komórki jajowej bez udziału plemnika - u niektórych gatunków występuje HETEROGONIA- występowanie po sobie pokoleń dwupłciowych(rozmnażających się płciowo) oraz pokoleń wyłącznie żeńskich( rozmnażających się partenogenetycznie) GONADY stawonogów mogą być parzyste lub nieparzyste. Od GONAD odchodzą PRZEWODY WYPROWADZAJĄCE - zakończone otworami płciowymi lub narządem kopulacyjnym (w przypadku niektórych samców). W okolicach OTWORU PŁCIOWEGO u samic wielu owadów występuje POKŁADEŁKO - specjalny narząd w postaci rurki - umożliwia składanie jaj (w glebie, pod korą drzew, a nawet w ciele innych zwierząt) → dzięki temu jaja są zabezpieczone przed wpływem środowiska, a larwy po wykluciu mają zapewnione pożywienie. ROZWÓJ PROSTY - z jaj wylęgają się osobniki podobne do postaci dorosłej ROZWÓJ ZŁOŻONY - z jaj wylęgają się osobniki w postaci larwalnej, występuje PRZEOBRAŻENIE(metamorfoza) - zupełne lub niezupełne. HORMONALNA REGULACJA LINIENIA U OWADÓW Proces linienia u owadów kontrolują substancje wydzielane przez kilka narządów: - ciała sercowate - znajdują się w pobliżu mózgu - ciała przyległe - znajdują się w pobliżu mózgu - gruczoł PROTORAKALNY - umiejscowiony w segmentach tułowiowych Komórki w CIAŁACH SERCOWATYCH wytwarzają HORMON PROTORAKOTROPOWY(PTTH) - pobudza gruczoł protorakalny do wytwarzania hormonu linienia - EKDYZONU. Pod wpływem EKDYZONU nabłonek odrzuca stary oskórek i wytwarza nowy. Nowy oskórek w zależności od poziomu HORMONU JUWENILNEGO wydzielanego przez ciała przyległe - może być LARWALNY, PACZWORKOWY lub IMAGINALNY. ROŻNORODNOŚĆ I ZNACZENIE STAWONOGÓW -stawonogi są dominującą grupą bezkręgowców i najbardziej zróżnicowaną grupą zwierząt - opanowały wszystkie środowiska i jako jedyne bezkręgowce wykształciły zdolność lotu Wyróżniamy 3 podtypy 1) SKORUPIAKI a) Skrzelonogi- zwierzęta wodne - ich ciało stanowi ważny element zooplanktonu - ich ciało ma mikroskopijne rozmiary - zbudowane z różnej liczby segmentów - nie mają odnóży odwłokowych b) Wąsonogi- zwierzęta wodne, zazwyczaj osiadłe - ich ciało ma niewyraźną segmentację głowa i odwłok są zwykle zredukowane - odnóża najczęściej przekształcone w WASY-oddzielają z wody cząstki pokarmowe c) Pancerzowce - zwierzęta wodne - mają wyraźną segmentację ciała - charakterystyczne cechy to ZŁOŻONE OCZY oraz odnóża : gębowe, tułowiowe, odwłokowe 2) SZCZĘKOCZUŁKOPODOBNE a) Pajęczaki-głównie zwierzęta lądowe, w większości KOSMOPOLITYCZNE - niektóre gatunki przystosowały się do środowiska wodnego - odwłok pozbawiony odnóży - oddychają płucotchawkami Do pajęczaków zaliczamy m.in.: Skorpiony - prowadzą drapieżny tryb życia - ich nogogłaszczki są zakończone szczypcami - na końcu dwuczęściowego odwłoka mieści się gruczoł jadowy Kosarze - należą do drapieżników - mają krótkie, owalne ciało bez wyraźnego podziału na głowotułów i odwłok - odnóża są długie i nitkowate - w sytuacji zagrożenia odrzucają niektóre odnóża i poruszają się na pozostałych Pająki - drapieżny tryb życia - w szczękoczułkach znajdują się gruczoły jadowe - nogogłaszczki są narządem chwytnym i narządem dotyku - na odwłoku występują KĄDZIOŁKI PRZĘDNE - wytwarzają nici do budowy np. sieci łownych Roztocze - zwierzęta drapieżne, roślinożerne lub pasożyty - głowotułów i odwłok są zrośnięte - szczękoczułki przekształciły się w narząd gryzący lub kłująco-ssący b) Ostrogony - zwierzęta wodne - ich głowotułów okrywa jednolity oskórek - na odnóżach odwłokowych znajdują się skrzela TCHAWKODYSZNE 3) a) Wije: Pareczniki - mają homonomicznie segmentowane ciało - każdy segment zapatrzony w jedną parę odnóży krocznych - na głowie mają charakterystyczne szczękonóża Krocionogi- ciało zbudowane z diplosegmentów - każdy diplosegment powstaje w wyniku zlania się dwóch segmentów i zawiera 2 pary odnóży krocznych b) Owady - najliczniejsza grupa stawonogów - charakteryzuje się wielką różnorodnością form : Rybiki - owady bezskrzydłe - gryzący aparat gębowy - posiadają oczy proste - na odwłoku często występują szczątkowe odnóża Motyle - owady z aparatem gębowym typu ssącego - skrzydła są błoniaste, duże i pokryte drobnymi łuskami Ważki - owady drapieżne - rozłożyste, błoniaste skrzydła - gryzący aparat gębowy - duże oczy złożone Pchły - owady bezskrzydłe - kłująco-ssący aparat gębowy - trzecia para odnóży jest kroczna - pasożyty ptaków i ssaków Prostoskrzydłe - pierwsza para skrzydeł jest skórzasta, druga - błoniasta - gryzący aparat gębowy - trzecia para odnóży tułowiowych jest skoczna Pluskwiaki - roślinożerne, pasożyty lub drapieżne - kłująco-ssący aparat gębowy - skrzydła w całości są błoniaste lub fragment skrzydeł pierwszej pary tworzy skórzaste pokrywy - odnóża tułowiowe często zmodyfikowane Chrząszcze - najbogatsza w gatunki grupa owadów - gryzący aparat gębowy - skrzydła pierwszej pary tworzą grube, skórzaste pokrywy - w zależności od środowiska w jakim żyją, mają odnóża różnego typu Błonkoskrzydłe - gryząco-liżący aparat gębowy - skrzydła są błoniaste, pierwsza para większa od drugiej - odnóża tułowiowe przystosowane do grzebania w ziemi lub zbierania pyłku - niekiedy tworzą złożone struktury społeczne Muchówki - liżący, gryzący lub kłująco-ssący aparat gębowy - skrzydła drugiej pary przekształcone w przezmianki - odnóża tułowiowe zaopatrzone w przyssawki lub przylgi GATUNKI STAWONOGÓW - przykłady Rozwielitka Pąkla Skorpion Kosarz Pająk Roztocze Pchły Pluskwiaki Chrząszcze Błonkoskrzydłe muchówki Parecznik Krocionóg Rybiki Motyle Ważki