Budowa atomu

Atom to najmniejsza niepodzielna część pierwiastka zachowująca jego właściwości. Składa się z jądra atomowego (zawierającego protony i neutrony, zwane razem nukleonami) oraz krążących wokół niego elektronów.

Protony mają ładunek dodatni, neutrony są obojętne elektrycznie, a elektrony mają ładunek ujemny. Atom jest elektrycznie obojętny, ponieważ liczba protonów równa się liczbie elektronów. Masa atomu jest skoncentrowana głównie w jądrze, gdyż masa elektronu jest pomijalnie mała $około 1/1840 masy protonu$.

Skład atomu opisują dwie podstawowe wielkości: liczba atomowa Z (określająca liczbę protonów) oraz liczba masowa A (suma protonów i neutronów). Te wartości są kluczowe przy rozpoznawaniu pierwiastków.

💡 Ważne! Cały atom jest elektrycznie obojętny, ale jego jądro ma ładunek dodatni. Im więcej protonów, tym większy ładunek jądra.

Liczby charakteryzujące atom

Liczba atomowa Z informuje nas o liczbie protonów w jądrze $Z = p = e$. Jest to także liczba porządkowa pierwiastka w układzie okresowym. Liczba masowa A to suma protonów i neutronów $A = p + n$.

Znając te wartości, możemy rozwiązywać różne zadania. Na przykład, jeśli wiemy, że liczba neutronów jest 1,5 raza większa od liczby protonów, możemy obliczyć obie wartości. Jest to szczególnie przydatne, gdy chcemy zidentyfikować pierwiastek.

Pamiętaj o prostym wzorze: liczba neutronów n = A - Z. Dzięki temu możesz łatwo określić liczbę każdego typu cząstek w atomie, znając jego symbol i liczby charakterystyczne.

💡 Wskazówka: Przy rozwiązywaniu zadań zapisuj zawsze równania z tym, co wiesz, a następnie krok po kroku obliczaj niewiadome, aż dojdziesz do identyfikacji pierwiastka.

Pierwiastki i izotopy

Pierwiastek to zbiór atomów o takiej samej liczbie protonów w jądrze (takie samo Z). Izotopy to atomy tego samego pierwiastka, różniące się liczbą neutronów (takie samo Z, różne A).

Izotopy zapisujemy za pomocą tego samego symbolu chemicznego, ale z różnymi liczbami masowymi, np. $^A_Z$X. Wyjątkiem są izotopy wodoru, które mają własne nazwy: prot $^1_1$H, deuter $^2_1$D i tryt $^3_1$T.

Różna liczba neutronów wpływa na średnią masę atomową pierwiastka, którą obliczamy ze wzoru: m_{at} = \frac{X_1 \cdot A_1 + X_2 \cdot A_2 + ... + X_n \cdot A_n}{100%} gdzie X to zawartość procentowa danego izotopu.

💡 Przykład: Jeśli potas składa się z izotopów $^{39}$K i $^{41}$K w stosunku 14:1, to najpierw obliczamy ich procentową zawartość (93,3% i 6,7%), a następnie średnią masę atomową: $\frac{93,3 \cdot 39 + 6,7 \cdot 41}{100} = 39,13$.

Obliczanie składu izotopowego

Obliczanie składu izotopowego to praktyczna umiejętność w chemii. Mamy tutaj dwa typy zadań: albo znamy skład procentowy i obliczamy średnią masę atomową, albo znamy średnią masę i musimy określić zawartość poszczególnych izotopów.

Na przykład, jeśli rubid składa się z dwóch izotopów $^{85}$Rb i $^{87}$Rb, a jego średnia masa atomowa wynosi 85,47 u, możemy obliczyć skład procentowy. Ustawiamy równanie: $85,47 = \frac{(100-X_2) \cdot 85 + X_2 \cdot 87}{100}$

Po rozwiązaniu otrzymujemy, że izotop $^{87}$Rb stanowi 23,5%, a izotop $^{85}$Rb - 76,5% całkowitej masy pierwiastka.

Podobnie możemy podejść do zadania z miedzią. Wiedząc, że jeden izotop ma 34 neutrony i stanowi 69,1% mieszaniny, a średnia masa atomowa wynosi 63,55 u, obliczymy liczbę masową drugiego izotopu: 65.

💡 Trik obliczeniowy: Najpierw zawsze ustalamy, co wiemy o izotopach (liczby masowe, zawartość procentową), a następnie podstawiamy do wzoru na średnią masę atomową.

Nietrwałość izotopów i promieniowanie

Nie wszystkie izotopy są trwałe. Jądra niektórych z nich ulegają samorzutnemu rozpadowi, emitując promieniowanie α, β lub γ. Przyczynami nietrwałości mogą być:

• Niewłaściwy stosunek neutronów do protonów $dla pierwiastków do Z=20 powinien być około 1, dla Z>20 poniżej 1,5$
• Zbyt duży ładunek dodatni jądra (Z>83)

Pierwiastki, które nie mają trwałych izotopów (wszystkie są promieniotwórcze), nazywamy radionuklidami.

Promieniowanie α to strumień jąder helu $^4_2$He emitowany z jąder promieniotwórczych. Podczas tego procesu liczba atomowa pierwiastka zmniejsza się o 2, a masowa o 4 $^A_Z$X → α + $^{A-4}_{Z-2}$Y. Promieniowanie α ma ładunek dodatni, odchyla się w polu elektromagnetycznym w stronę bieguna ujemnego i ma najmniejszą przenikliwość.

💡 Zapamiętaj: Promieniowanie α ma najniższą przenikliwość, ale jest wysokoenergetyczne i silnie jonizujące - może zatrzymać je kartka papieru!

Promieniowanie jądrowe i przemiany

Promieniowanie β to strumień elektronów $^0_{-1}$e emitowany z jąder promieniotwórczych. Powstaje ono w wyniku rozpadu neutronów: neutron zamienia się w proton i elektron $^1_0$n → $^0_{-1}$e + $^1_1$p. Podczas emisji β liczba atomowa wzrasta o 1, a masa pozostaje bez zmian $^A_Z$X → β + $^A_{Z+1}$Y.

Promieniowanie β ma ładunek ujemny, odchyla się w polu elektrycznym w stronę bieguna dodatniego i ma większą przenikliwość niż promieniowanie α.

Promieniowanie γ to fala elektromagnetyczna o bardzo dużej energii i przenikliwości. Nie zmienia liczby masowej ani atomowej pierwiastka.

Przy rozwiązywaniu zadań dotyczących przemian jądrowych, pamiętaj o zasadach:

• Emisja cząstki α zmniejsza A o 4, Z o 2
• Emisja cząstki β⁻ nie zmienia A, zwiększa Z o 1

💡 Pomocne zestawienie: Promieniowanie α: największe cząstki, najłatwiejsze do zatrzymania. Promieniowanie β: średnie, zatrzymuje je cienka warstwa metalu. Promieniowanie γ: najbardziej przenikliwe, zatrzymuje je gruba warstwa ołowiu lub betonu.

Okres półtrwania

Okres półtrwania $t₁/₂$ to czas, po którym połowa jąder materiału promieniotwórczego ulega rozpadowi. Jest to ważny parametr określający trwałość izotopów promieniotwórczych.

Jeśli znamy początkową masę (ilość) materiału promieniotwórczego i jego okres półtrwania, możemy obliczyć, ile materiału pozostanie po określonym czasie. Po każdym okresie półtrwania pozostaje połowa początkowej ilości.

Na przykład, jeśli mamy 60g promieniotwórczego izotopu o okresie półtrwania 5 lat, to po 20 latach (czyli po 4 okresach półtrwania) pozostanie: 60g → 30g → 15g → 7,5g → 3,75g.

Przy rozwiązywaniu zadań możemy także mieć do czynienia z mieszaniną izotopów. Wtedy musimy najpierw określić ilość promieniotwórczego składnika, a następnie obliczyć jego rozpad.

💡 Uproszczona metoda: Podziel całkowity czas przez okres półtrwania, aby uzyskać liczbę okresów półtrwania. Następnie podziel początkową masę przez 2 tyle razy, ile wynosi liczba okresów.

Promieniotwórczość sztuczna

Przemiany promieniotwórcze dzielimy na trzy główne typy:

• Reakcje jądrowe - kontrolowane przekształcenia jąder
• Fuzje jądrowe - łączenie lżejszych jąder w cięższe z wydzieleniem energii
• Rozszczepienie jąder - rozpad cięższych jąder na lżejsze, również z wydzieleniem energii

Przykładem rozszczepienia jest rozpad uranu-235. W tym procesie neutron uderza w jądro uranu, które rozpada się na dwa mniejsze fragmenty i uwalnia neutrony, które mogą wywołać reakcję łańcuchową.

Aby rozwiązać zadanie z rozszczepieniem jądrowym, musimy pamiętać o zasadzie zachowania ładunku i liczby masowej. Dla przykładu: $^{235}{92}$U +$^1_0$n →$^{92}{36}$Kr +$^{141}_{56}$Ba + 3$^1_0$n

💡 Metoda bilansu: Przy rozwiązywaniu równań przemian jądrowych zawsze upewnij się, że suma liczb atomowych i masowych po obu stronach równania jest taka sama.