Przyrost ludności i eksplozja demograficzna

Eksplozja demograficzna to gwałtowny wzrost liczby ludności, charakteryzujący się przyrostem naturalnym powyżej 20‰. Zjawisko to nastąpiło dzięki zmniejszeniu liczby zgonów przy wysokiej liczbie urodzeń. Wśród głównych przyczyn eksplozji demograficznej wymienia się poprawę warunków bytowych, wzrost produkcji żywności, rozwój medycyny i upowszechnienie szczepień.

Współczynnik przyrostu naturalnego to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów, przeliczona na 1000 mieszkańców. Kraje słabo rozwinięte (KSR) charakteryzują się wysokim przyrostem naturalnym ze względu na model rodziny wielodzietnej, względy religijne i kulturowe oraz traktowanie dzieci jako zabezpieczenia na starość. W krajach wysoko rozwiniętych (KWR) przyrost naturalny jest niski lub nawet ujemny.

Rozróżniamy pięć faz rozwoju demograficznego społeczeństw. W pierwszej fazie występuje bardzo wysoki współczynnik urodzeń i zgonów. W kolejnych fazach obserwujemy stopniowy spadek obu współczynników, aż do fazy piątej, gdzie oba wskaźniki są bardzo niskie, a przyrost naturalny jest zerowy lub ujemny.

Ciekawostka: W 1800 roku na świecie żyło około 1 miliard ludzi. Dziś jest nas ponad 8 miliardów! Największy wzrost nastąpił w XX i XXI wieku - to największa eksplozja demograficzna w historii ludzkości.

Dzietność i struktura demograficzna

W krajach wysoko rozwiniętych obserwujemy niski współczynnik dzietności $średnia liczba dzieci przypadająca na jedną kobietę$. Wpływają na to: model rodziny 2+1 lub 2+2, aktywność zawodowa kobiet, późne zawieranie małżeństw i powszechne stosowanie antykoncepcji. Z kolei w krajach słabo rozwiniętych współczynnik dzietności jest wysoki ze względu na model rodziny wielodzietnej, niski poziom wykształcenia i ograniczony dostęp do planowania rodziny.

Niski współczynnik dzietności prowadzi do starzenia się społeczeństwa, braku rąk do pracy i problemów z systemem emerytalnym. Wysoka dzietność skutkuje pogłębianiem biedy, analfabetyzmem, głodem i brakiem środków na inwestycje rozwojowe.

Piramida wieku i płci informuje o aktualnym stanie społeczeństwa. Wyróżniamy trzy typy społeczeństw: młode (progresywne) z dużym udziałem dzieci i młodzieży, stacjonarne (dojrzałe) z podobną liczebnością w grupach wiekowych oraz regresywne (stare) z przewagą osób w wieku poprodukcyjnym.

Ważne: Aby zapewnić zastępowalność pokoleń, współczynnik dzietności powinien wynosić co najmniej 2,1. W Polsce i wielu krajach Europy jest on znacznie niższy, co prowadzi do zjawiska implozji demograficznej - przeciwieństwa eksplozji.

W krajach wysoko rozwiniętych występuje feminizacja populacji (przewaga kobiet nad mężczyznami), szczególnie w starszych grupach wiekowych. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w krajach postkomunistycznych, gdzie dodatkowo obserwujemy nadumieralność mężczyzn i emigrację zarobkową.

Aktywność zawodowa i bezrobocie

Struktura zatrudnienia ludności zmienia się wraz z rozwojem gospodarczym kraju. Ludność czynna zawodowo to suma pracujących i bezrobotnych. Współczynnik aktywności zawodowej to odsetek aktywnych zawodowo w ogólnej liczbie ludności powyżej 18 lat (dla świata około 45%).

W gospodarkach wyróżniamy trzy sektory: I - rolnictwo, II - przemysł, III - usługi. Wraz ze wzrostem rozwoju gospodarczego rośnie zatrudnienie w usługach, a zmniejsza się w rolnictwie. Kraje przechodzą przez trzy etapy: przedprzemysłowy (dominacja rolnictwa), przemysłowy (dominacja przemysłu) i poprzemysłowy (dominacja usług).

Bezrobocie występuje, gdy nie wszyscy zdolni do pracy znajdują zatrudnienie. Stopa bezrobocia to odsetek bezrobotnych w stosunku do ogółu ludności czynnej zawodowo. Przyczyny bezrobocia różnią się w zależności od poziomu rozwoju kraju. W krajach słabo rozwiniętych to głównie duży przyrost naturalny i brak kwalifikacji, a w krajach wysoko rozwiniętych - postęp techniczny i przenoszenie produkcji do krajów taniej siły roboczej.

Pamiętaj: Bezrobocie to nie tylko problem ekonomiczny, ale także społeczny. Prowadzi do ubóstwa, patologii, rozpadu rodzin, a nawet niepokojów społecznych i politycznych.

Skutki bezrobocia to m.in. utrata zarobków, zwiększenie ubóstwa, patologie społeczne, emigracja zarobkowa i obciążenie budżetu państwa. Dlatego rządy wprowadzają różne sposoby zwalczania bezrobocia, jak programy szkoleń zawodowych, wspieranie przedsiębiorczości i tworzenie nowych miejsc pracy.

Rodzaje bezrobocia i poziom wykształcenia

Istnieje kilka rodzajów bezrobocia. Bezrobocie frykcyjne to krótkotrwały stan związany ze zmianą pracy. Bezrobocie strukturalne wynika z ograniczenia produkcji lub zaniku niektórych gałęzi gospodarki. Bezrobocie technologiczne pojawia się, gdy maszyny zastępują pracę ludzi. Występuje też bezrobocie sezonowe, koniunkturalne i ukryte.

Poziom bezrobocia różni się w zależności od regionu świata. Najwyższe bezrobocie występuje w krajach najbiedniejszych i tych w izolacji politycznej $np. Korea Północna$. W krajach szybko rozwijających się $Chiny, Indie, Brazylia$ bezrobocie jest stosunkowo niskie, a w krajach wysoko rozwiniętych utrzymuje się na poziomie 5-7%.

Do metod zwalczania bezrobocia należą: tworzenie nowych miejsc pracy, wspieranie przedsiębiorczości, szkolenia zawodowe, skracanie czasu pracy, wydłużanie okresu kształcenia młodzieży i organizowanie pośrednictwa pracy.

Ciekawostka: Największy przyrost naturalny na świecie występuje obecnie w krajach Afryki Subsaharyjskiej, co prowadzi do ogromnych wyzwań na tamtejszym rynku pracy. W niektórych krajach ponad 50% populacji to osoby poniżej 18 roku życia!

Struktura wykształcenia społeczeństwa ma ogromny wpływ na jego rozwój. Analfabetyzm $nieumiejętność czytania i pisania$ najbardziej dotyka kraje Azji Południowej i Zachodniej oraz Afryki Subsaharyjskiej. W Nigrze i Mali ponad 65% mieszkańców to analfabeci. Natomiast w krajach rozwiniętych rośnie liczba studentów - w Korei Południowej i Rosji przypada około 700 studentów na 10 000 mieszkańców, w Polsce i USA około 600.

Rozmieszczenie ludności na świecie

Gęstość zaludnienia to liczba osób przypadających na kilometr kwadratowy. Obszary zamieszkane przez ludzi dzielimy na ekumenę (stale zamieszkałe), subekumenę (częściowo zamieszkałe) i anekumenę (niezamieszkałe).

Na atrakcyjność osadniczą wpływa wiele czynników. Ludzie chętniej osiedlają się na terenach równinnych, z dostępem do wody, w klimacie umiarkowanym, na żyznych glebach i w pobliżu surowców mineralnych. Ponad połowa ludności świata mieszka w pasie do 200 km od brzegu morza. Ważne są również warunki życia, poczucie bezpieczeństwa i poziom rozwoju gospodarczego.

Istnieją też bariery osadnicze. Bariera świetlna to brak światła na wysokich szerokościach geograficznych. Bariera termiczna związana jest z ekstremalnymi temperaturami. Bariera wysokości utrudnia osiedlanie się w górach, a bariera wodna to zarówno niedobór, jak i nadmiar wody.

Ważne: Współczynnik przyrostu naturalnego w Polsce jest obecnie ujemny, co oznacza, że liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń. Prowadzi to do zjawiska implozji demograficznej i starzenia się społeczeństwa.

Najgęściej zaludnione obszary świata to Wschodnia i Południowa Azja (Chiny, Japonia, Indie, Bangladesz), gdzie mieszka około 20% światowej populacji, a także Europa i wschodnie wybrzeże USA. Najmniej zaludnione są obszary okołobiegunowe, pustynie, Nizina Amazonki i Kotlina Kongo. Różnice w gęstości zaludnienia sięgają od 0 do ponad 6000 osób na km² w Singapurze czy na Jawie.