Ziemie polskie pod zaborami

Rozbiory Polski doprowadziły do całkowitego zerwania więzi gospodarczych między dawnymi ziemiami Polski i Litwy. Zaborcy wprowadzili politykę eksploatacji zagarniętych terenów, co przejawiało się m.in. w pozbawieniu królewszczyzn, zmianie systemu administracyjnego i podziale obszarów rosyjskich na gubernie zarządzane przez carskich urzędników.

Po upadku insurekcji kościuszkowskiej wprowadzono dotkliwe represje wobec jej uczestników. Odbierano majątki szlachcie, zsyłano na Sybir oraz pozbawiano przywilejów szlachty zagrodowej. Na terenach Wołynia i Podola zaczęto także walczyć z Kościołem unickim, wprowadzając tam prawosławie.

Po śmierci Katarzyny II w 1796 r. sytuacja nieco się poprawiła. Car Paweł I, a później Aleksander I, złagodzili politykę wobec Polaków, co zaowocowało uwolnieniem Tadeusza Kościuszki i Juliana Ursyna Niemcewicza. Zezwolono także na odbudowę samorządu szlacheckiego i rozwój szkolnictwa polskiego. W 1803 r. wznowił działalność Uniwersytet w Wilnie, a w 1805 r. otwarto Liceum Krzemienieckie na Wołyniu, które stało się ważnym centrum edukacyjnym.

Warto zapamiętać! Mimo utraty niepodległości, Polacy w zaborze rosyjskim zdecydowali się na rezygnację z walki zbrojnej na rzecz rozbudowy szkolnictwa i gospodarki, co było przejawem innego rodzaju patriotyzmu - pracy organicznej.

System administracyjny w zaborach

W zaborze pruskim utworzono 4 prowincje podzielone na departamenty. Władzę sprawowały kamery (zajmujące się polityką, wojskiem i skarbem), a sądownictwem zajmowały się rejencje. Na czele wszystkich jednostek administracyjnych stali niemieccy urzędnicy, w tym landraci zarządzający powiatami.

Prusacy utrzymali poddaństwo i pańszczyznę chłopów, a władzę sądową w prywatnych majątkach sprawowali justycjariusze. Na dawnych ziemiach królewskich osadzano niemieckich kolonistów i zlikwidowano polskie szkolnictwo na rzecz niemieckiego.

Ziemie wcielone do Austrii utworzyły Królestwo Galicji i Lodomerii, którym zarządzał gubernator urzędujący we Lwowie. Prowincję podzielono na części administrowane przez austriackich starostów. Szlachta miała prawo zasiadania w Sejmie Stanowym we Lwowie, jednak posiadał on jedynie głos doradczy. Austriacy uregulowali pańszczyznę i czynsz, ale wprowadzili germanizację polskiego szkolnictwa, kontrolę policyjną i cenzurę.

Zapamiętaj! We wszystkich trzech zaborach wprowadzono nowe, obce systemy administracyjne, które miały służyć interesom państw zaborczych, a nie ludności polskiej.

Organizacje patriotyczne i konspiracyjne

W 1800 roku grupa polskich działaczy i uczonych utworzyła Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które stawiało sobie za cel rozwój nauki i literatury polskiej. Wielu z nich było wcześniej działaczami Sejmu Wielkiego, którzy po upadku powstania kościuszkowskiego i państwa postanowili walczyć o Polskę wspierając naukę i kulturę.

Głównym ideologiem Towarzystwa został Stanisław Staszic. Organizacja działała w pięciu wydziałach, a każdy liczył 50-60 członków. Wśród najwybitniejszych działaczy znaleźli się: Samuel Bogumił Linde (autor pierwszego słownika języka polskiego), Onufry Kopczyński (autor pierwszego podręcznika do gramatyki), Jan Śniadecki (matematyk i astronom), Franciszek Karpiński (poeta) i Józef Ursyn Niemcewicz (historyk).

Po rozbiorach powstały także trzy główne grupy konspiracyjne walczące o niepodległość. W 1796 roku zamożna szlachta w Galicji utworzyła organizację pod przywództwem Waleriana Dzieduszyckiego, która planowała powstanie zbrojne z pomocą Francji i Turcji. W Warszawie założono Towarzystwo Republikanów Polskich, które współpracowało z emigrantami i przygotowywało podstawy do walki o niepodległość, głównie przeciw Prusom.

Kluczowa informacja! Towarzystwo Przyjaciół Nauk to przykład walki o polskość na polu kultury i nauki, podczas gdy organizacje konspiracyjne stawiały na działalność zbrojną - oba podejścia miały ten sam cel: przetrwanie narodu polskiego.

Powstanie Legionów Polskich we Włoszech

Po upadku Rzeczpospolitej w Paryżu działały dwie polskie organizacje: Agencja (kierowana przez Franciszka Barssa, o umiarkowanych celach) oraz Deputacja (z Franciszkiem Dmochowskim i Józefem Wybickim, która wspierała działalność konspiracyjną w Polsce i planowała budowę przyszłej Polski na wzór jakobińskiej Francji).

W 1797 roku podpisano umowę o utworzeniu Legionów Polskich pomiędzy Republiką Lombardii a Janem Henrykiem Dąbrowskim. Chociaż formalnie służyły one pod włoskim dowództwem, faktycznie podlegały Francuzom. Legiony składały się głównie z jeńców i dezerterów z armii austriackiej oraz polskich emigrantów. Latem 1797 roku liczyły już 7 tysięcy żołnierzy podzielonych na dwie legie.

Legiony Polskie cechowały się wysoką wartością bojową i niezwykłym morale. Żołnierze mieli poczucie, że walczą o przyszłość Polski i wierzyli w jej odrodzenie. W legionach panowały nastroje republikańskie, wszyscy byli sobie równi (zniesiono kary cielesne), walczono z pijaństwem i pojedynkami, kształcono żołnierzy w języku polskim i historii.

Ciekawostka! W Legionach panowały zasady równości i braterstwa zaczerpnięte z ideałów rewolucji francuskiej - zupełne przeciwieństwo stosunków feudalnych panujących wcześniej w Polsce, co czyniło je niezwykle nowatorskimi formacjami.

Walki Legionów

Legiony Polskie przeszły chrzest bojowy w 1797 roku podczas bitwy pod Rimini. Jako korpus posiłkowy Republiki Cisalpińskiej brały udział w obaleniu władzy papieskiej w Państwie Kościelnym oraz w obronie Republiki Rzymskiej w wojnie przeciw Królestwu Neapolu w 1798 roku.

Ważnym zwycięstwem była bitwa pod Civita Castellana, po której legion generała Karola Kniaziewicza włączono do głównej armii. W 1799 roku legiony walczyły we Włoszech przeciwko II koalicji antyfrancuskiej w bitwach pod Trebbią, Novi, Legnano i Magnano. Tragicznym epizodem był udział w obronie Mantui, gdzie dowódca francuski przekazał legionistów Austriakom jako dezerterów z ich wojska. Większość żołnierzy zginęła lub dostała się do niewoli austriackiej, gdzie groziła im kara śmierci.

W 1799 roku generał Kniaziewicz utworzył w Alzacji i Lotaryngii Legię Naddunajską liczącą 13 tysięcy żołnierzy, która wzięła udział w bitwie pod Hohenlinden w 1800 roku. W tym samym roku generał Dąbrowski powołał nową Legię Polską liczącą 6 tysięcy żołnierzy, która walczyła z Austrią w północnych Włoszech.

Pamiętaj! Legiony walczyły nie tylko za Polskę, ale także za ideały wolnościowe innych narodów. Wierzyli, że pomagając Francuzom w walce z monarchiami absolutnymi, przybliżają moment wyzwolenia Polski.

Koniec Legionów i ich znaczenie

Pokój w Lunéville zawarty w 1801 roku między Francją i Austrią oznaczał praktyczny koniec idei Legionów. Około 6 tysięcy polskich żołnierzy podzielono na dwie półbrygady i skierowano do tłumienia powstania na Santo Domingo (dzisiejsze Haiti) w 1802 roku. Misja ta stała w sprzeczności z legionowymi ideałami walki o wolność, co spowodowało utratę wiary w sens istnienia Legionów.

W 1803 roku Haiti odzyskało niepodległość, a francuskie wojska skapitulowały. Trzecia półbrygada wróciła do służby we Włoszech, ale wielu żołnierzy opuściło armię. Jednak sporo Polaków z Legionów pozostało w europejskich armiach i walczyło dalej w latach 1805-1806.

Choć Legiony nie stanowiły znaczącej siły militarnej w armii Napoleona, to ich znaczenie było ogromne. Podtrzymały sprawę polską na arenie międzynarodowej i stworzyły szkołę postaw obywatelskich, patriotycznych i demokratycznych. Wykształciły kadrę oficerską, która później służyła w wojsku Księstwa Warszawskiego. Niestety, około 20 tysięcy legionistów poległo podczas walk.

Ważnym dziedzictwem Legionów jest "Pieśń Legionów Polskich we Włoszech" (znana jako "Mazurek Dąbrowskiego") napisana w 1797 roku przez Józefa Wybickiego. Utwór ten zyskał popularność w czasie powstania listopadowego, a w 1927 roku został oficjalnie uchwalony przez Sejm RP jako hymn narodowy.

Najważniejsze! "Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy" - te słowa z Mazurka Dąbrowskiego najlepiej oddają ducha Legionów, które mimo braku państwa polskiego, udowadniały samym swoim istnieniem, że naród polski wciąż żyje i walczy o niepodległość.