Początki Aten i pierwsi reformatorzy

Ateny leżały w Attyce nad Morzem Egejskim. Gospodarką kierowało rybołówstwo, handel morski oraz uprawa drzew oliwnych i winorośli. W epoce archaicznej władza należała do arystokracji - sprawowali ją archonci oraz Areopag (rada złożona z byłych archontów).

Poważny kryzys społeczny w Atenach wywołały: niewola za długi, koncentracja ziemi w rękach arystokratów i rozwarstwienie społeczne. Próbą naprawy sytuacji były reformy kilku wybitnych przywódców:

⚠️ Warto zapamiętać! Reformy Solona z 594 r. p.n.e. były przełomowe - wprowadził "strząśnięcie długów", uwolnił Ateńczyków sprzedanych w niewolę i podzielił obywateli według majątku, a nie urodzenia!

Drakon w 621 r. p.n.e. spisał surowe prawa (śmierć za najmniejsze przewinienie), ale wprowadził zasadę postępowania sądowego. Solon (594 r. p.n.e.) wprowadził reformy społeczne i gospodarcze, m.in. uwolnił ludzi od długów, wykupił niewolników i stworzył podział na klasy majątkowe. Pizystrat $561/560 r. p.n.e.$ rozbudował miasto, zatrudniając wielu ludzi, co zmniejszyło napięcia społeczne. Klejstenes (508 r. p.n.e.) przeprowadził reformy polityczne, które dały początek demokracji ateńskiej - utworzył Radę Pięciuset, wprowadził nowy podział terytorialny i urząd strategów.

Instytucje demokratyczne Aten w V w. p.n.e.

Za czasów Peryklesa $443-429 p.n.e.$ ateńska demokracja osiągnęła swój szczyt. Perykles co roku piastował urząd stratega i kierował wszystkimi sprawami państwa, szczególnie polityką zagraniczną.

Najważniejsze instytucje demokratycznych Aten to:

• Eklezja (zgromadzenie ludowe) - najważniejsza instytucja pełniąca funkcję ustawodawczą, gdzie każdy obywatel mógł uczestniczyć. Decydowała o wojnie i pokoju, przeprowadzeniu ostracyzmu i wydawała uchwały w każdej sprawie.
• Heliaja (sąd ludowy) - składała się z 6000 sędziów wybieranych na rok. Rozpatrywała spory majątkowe i handlowe oraz oskarżenia przeciw urzędnikom.
• Rada Pięciuset - przygotowywała obrady zgromadzenia, zarządzała finansami polis i współpracowała z urzędnikami.
• Areopag - rada złożona z byłych archontów, zajmująca się głównie sprawami o zabójstwo. W okresie demokracji jej znaczenie zmalało.

💡 Aby umożliwić najuboższym obywatelom udział w rządzeniu państwem, wprowadzono wynagrodzenie za uczestnictwo w pracach instytucji publicznych!

Według filozofa Arystotelesa, demokracja polegała na pełnej tożsamości rządzących z rządzonymi. Podstawą systemu było zapewnienie obywatelom możliwości działania i niedopuszczenie do skupienia władzy w jednych rękach. Ateńczycy nie tylko głosowali, ale też wpływali na kształt projektów.

Społeczeństwo Aten i podstawy Sparty

Ostracyzm (sąd skorupkowy) chronił ustrój polis. Obywatele zapisywali na glinianych skorupkach (ostrakonach) imię polityka prowadzącego szkodliwą działalność. Osoba z największą liczbą głosów musiała udać się na 10-letnie wygnanie, nie traciąc jednak praw ani majątku.

Demagog to polityk nieposiadający urzędu, ale umiejący zdobyć poparcie ludu dla własnych celów.

Społeczeństwo demokratycznych Aten dzieliło się na:

• Obywateli - tylko mężczyźni od 18. roku życia, mogli sprawować urzędy i uczestniczyć w zgromadzeniu
• Metojków - wolni cudzoziemcy bez praw politycznych, płacili podatki i służyli w armii
• Kobiety - bez praw politycznych, prawnie zależne od mężczyzn (ojca, męża lub brata)
• Niewolników - na samym dole hierarchii, pracujący w kamieniołomach, kopalniach, na polach i jako służba

⚠️ Pamiętaj! Mimo "demokratycznego" charakteru, prawa polityczne w Atenach miała tylko część mieszkańców - kobiety, metojkowie i niewolnicy byli ich pozbawieni!

Sparta w VIII-VII w. p.n.e. podbiła sąsiednią Messenię i stworzyła Związek Peloponeski. W VI w. p.n.e. stała się hegemonem i najsilniejszym państwem Grecji. Twórcą jej ustroju i praw był Likurg. W przeciwieństwie do Aten, Sparta miała ustrój oligarchiczny.

Ustrój i społeczeństwo Sparty

Sparta miała cztery główne instytucje władzy:

• Królowie - dwóch władców z różnych dynastii, pełnili funkcje militarne, religijne i sądowe
• Geruzja (rada starszych) - 28 obywateli powyżej 60 lat plus dwóch królów, sprawowała sądy w najpoważniejszych sprawach i doradzała w kwestiach państwowych
• Eforowie - pięciu urzędników wybieranych na rok, zwoływali zgromadzenia, dbali o bezpieczeństwo wewnętrzne i ogłaszali mobilizację
• Apella (zgromadzenie ludowe) - wszyscy dorośli Spartiaci, podejmowała najważniejsze decyzje, wybierała urzędników i decydowała o wojnie i pokoju

Społeczeństwo Sparty dzieliło się na trzy grupy:

• Spartiaci - pełnoprawni obywatele, nazywani "równymi", uważani za najlepszych wojowników. Ich wychowanie zaczynało się w wieku 7 lat pod nadzorem państwa i koncentrowało się na umiejętnościach wojskowych.
• Periojkowie - ludzie wolni bez praw politycznych, zajmowali się handlem, rzemiosłem i rolnictwem. Musieli wystawiać oddziały wojskowe na żądanie Spartiatów.
• Heloci - zniewoleni chłopi, najniżej w hierarchii, uprawiający ziemię dla Spartiatów. Byli znacznie liczniejsi od swoich panów, co powodowało ciągły strach przed ich buntem.

💡 Spartańskie wychowanie (agoge) było tak surowe, że do dziś słowo "spartański" oznacza skrajnie prosty, surowy tryb życia!

Ważne daty z historii Aten i Sparty

Najważniejsze wydarzenia:

• VIII-VII w. p.n.e. - podbój Mesenii przez Spartę
• połowa VII w. p.n.e. - ukształtowanie się ustroju Sparty
• 621 p.n.e. - spisanie praw ateńskich przez Drakona
• 594 p.n.e. - reformy Solona w Atenach
• 508 p.n.e. - demokratyczne reformy Klejstenesa w Atenach
• druga połowa V w. p.n.e. - rozkwit demokracji ateńskiej pod rządami Peryklesa

Te dwie polis reprezentowały zupełnie odmienne podejścia do organizacji państwa. Ateny z ich systemem demokratycznym i nastawieniem na handel kontrastowały ze Spartą - surowym, militarnym państwem o ustroju oligarchicznym. Każde z tych miast-państw stworzyło własny, unikalny model funkcjonowania, który do dziś jest przedmiotem studiów historyków i politologów.

⚠️ Zapamiętaj! Sparta i Ateny to dwa przeciwstawne modele państw-miast w starożytnej Grecji. Pierwsza stawiała na surowe wychowanie, dyscyplinę i wojskowość, druga rozwinęła demokrację i handel!