Ugrupowania polityczne i ruchy społeczne
W okresie zaborów Polacy działali w dwóch głównych stronnictwach. Biali (zwani też starymi) działali legalnie i kompromisowo z zaborcą, a przewodzili im Andrzej Zamoyski i Marian Langiewicz. Natomiast Czerwoni (młodzi) byli zwolennikami powstania, a ich liderami byli Zygmunt Padlewski, Stefan Borowski i Jarosław Dąbrowski.
Aleksander Wielki wprowadził szereg reform, które miały wpływ na sytuację Polaków: uprawnienie Żydów, oczynszowanie chłopów, utworzenie Szkoły Głównej, nowe ustawy i budżet. Te zmiany, wraz z branką, działalnością Białych i Czerwonych, odwilżą posewastopolską i rozwiązywaniem polskich organizacji, przyczyniły się do wybuchu powstania styczniowego.
💡 Pamiętaj! Powstanie styczniowe upadło głównie z powodu uwłaszczenia chłopów w 1864 roku, które odebrało powstańcom potencjalne wsparcie, trudnych warunków zimowych, przewagi militarnej Rosji oraz braku poparcia ze strony Europy.
Po upadku powstania Polacy doświadczyli surowych represji. W zaborze rosyjskim konfiskowano majątki szlacheckie, kasowano klasztory, nakładano wysokie kontrybucje i aktywnie rusyfikowano społeczeństwo. W zaborze pruskim prowadzono germanizację poprzez wysiedlenia Polaków, wypieranie języka polskiego ze szkół i życia publicznego, aresztowania i cenzurę (Hakata).
W tym czasie pojawiły się nowe grupy społeczne: arystokracja, ziemiaństwo, burżuazja, drobne mieszczaństwo, inteligencja, robotnicy i chłopi. Rozwijały się także ośrodki gospodarcze: w zaborze rosyjskim - Warszawski Okręg Przemysłowy, Zagłębie Dąbrowskie i Łódzki Ośrodek Przemysłowy, a w pruskim - Bazar w Poznaniu, Związek Spółek Zarobkowych i Centralne Towarzystwo Gospodarcze.
Pod koniec XIX wieku ukształtowały się główne partie polityczne. Polska Partia Socjalistyczna (1892) z Józefem Piłsudskim na czele walczyła o niepodległość i prawa robotników. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (1893) odrzucała walkę o niepodległość, stawiając na współpracę rewolucjonistów. Ruch Ludowo-Agrarny reprezentował interesy chłopów, dążąc do ich edukacji i podziału ziem dworskich. Z kolei Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (endecja) pod przewodnictwem Romana Dmowskiego stawiało na odzyskanie niepodległości bez zbrojnego powstania.