Historia XVI wiek

Alternatywny zapis:

1461 roku w Krakowie. Wychowywał się pod kierunkiem Jana Długosza. Ojciec przeznaczył go na swojego następcę na Litwie - wiosną 1492 roku wysłał go do Wilna jako swojego namiestnika. Tron wielkoksiążęcy Aleksander objął już w sierpniu tego roku, po śmierci rodzica, podczas gdy władza w Krakowie przypadła starszemu Janowi Olbrachtowi. → Zygmunt I Stary (1467-1548) – król Polski i wielki książę litewski z dynastii Jagiellonów. Był piątym synem Kazimierza Jagiellończyka i jego pochodzącej z Austrii żony, Elżbiety Rakuszanki. Przy licznym, starszym potomstwie, rodzice nie przewidywali dla niego wielkiej kariery politycznej i nie przygotowywali go do roli króla. Zygmunt pełnił tylko, i to dopiero od roku 1504, funkcję namiestnika Śląska i Łużyc, którą to godność zapewnił mu brat Władysław rządzący na Węgrzech i w Czechach. → Zygmunt II August (1520-1572) – król Polski i wielki książę litewski z dynastii Jagiellonów. Był synem Zygmunta I Starego i przybyłej z Włoch Bony Sforzy. Za sprawą zapobiegliwości swojej matki jako pierwszy (i jedyny) król w polskich dziejach został obrany vivente rege - a więc jeszcze za życia ojca. Zygmunt August był jedynakiem i wyłącznym kandydatem do polskiego tronu. Mimo to rodzice, zwłaszcza zaś matka, nie dawali mu okazji do zdobywania politycznej ogłady i wojskowych szlifów. W opinii szlacheckich elit był wychowany przez niewiasty i Włochów trwożliwszych od kobiet".Zmarł bezdzietnie jako ostatni król z dynastii Jagiellonów. → Barbara Radziwiłłówna (-1551) - królowa Polski, druga żona Zygmunta II Augusta z dynastii Jagiellonów. Urodziła się około 1520 roku jako córka litewskiego arystokraty Jerzego Radziwiłła. Poślubiona potomkowi potężnej rodziny oligarchów. Szybko owdowiała, by już w 1543 roku zostać kochanką polskiego następcy tronu. Wzięła z Jagiellonem potajemny ślub. Małżeństwo spotkało się z powszechnym oporem: tak rodziców dynasty, jak i polskich elit politycznych. W 1550 roku, pomimo niechęci poddanych i protestów królowej matki, koronowana na nową polską władczynię. Zmarła w kolejnym roku po długiej, wyniszczającej chorobie. Zgodnie z przedśmiertnym życzeniem, jej ciało przewieziono na Litwę i pochowano w katedrze wileńskiej. → Henryk Walezy (1551-1589) - pierwszy polski król elekcyjny i wielki książę litewski w latach 1573-1575, a od 1574 roku król Francji. Urodził się 19 września 1551 roku w Fontainebleau. Był czwartym synem Henryka II Walezjusza i Katarzyny Medycejskiej. Od 1567 roku rządził Andegawenią. Był ulubieńcem matki i często wspierał jej działania polityczne - brał między innymi czynny udział w przygotowaniu rzezi hugenotów w noc świętego Bartłomieja w 1572 roku. → Anna Jagiellonka (1523-1596) - polski król z dynastii Jagiellonów i żona polskiego władcy elekcyjnego Stefana Batorego. Córka Zygmunta I Starego oraz Bony Sforzy. Była jednym z młodszych dzieci królewskiej pary. Zaniedbywana przez matkę i przez wyniesionego na tron brata, Zygmunta I Augusta, długo pozostawała w stanie panieńskim. Wszystkie projekty małżeńskie firmowane przez Augusta spełzły na niczym. Także Henryk Walezy, pierwszy król elekcyjny, pomimo składanych początkowo obietnic odmówił poślubienia Jagiellonki. Po jego ucieczce z kraju Anna została koronowana na króla - jako druga kobieta po Jadwidze Andegaweńskiej. Od 1576 roku żona nowego króla, Stefana Batorego. Zarówno w życiu osobistym, jak i w polityce wyraźnie marginalizowana. Zmarła w roku 1596, wcześniej dokładając starań, by następcą Batorego został jej siostrzeniec - Zygmunt III Waza. → Stefan Batory (1533-1586) - książę siedmiogrodzki i elekcyjny król Polski. Władcą Siedmiogrodu został wybrany w roku 1571 przy poparciu tureckiego sultana. Po ucieczce Henryka Walezego niespodziewanie wyrósł na jednego z najmocniejszych kandydatów do polskiego tronu. Pomimo oporu magnatów i wysokich urzędników państwa, 15 grudnia 1575 roku szlachta okrzyknęła go nowym monarchą. Zgodził się poślubić Annę Jagiellonkę, obraną wcześniej na króla i został koronowany 1 maja 1576 roku. Stłumił opór Gdańska i przeprowadził trzy zwycięskie kampanie przeciwko Moskwie rządzonej przez Iwana IV Groźnego, zdobywając kolejno Połock, Wielkie Łuki i Psków. Za jego sprawą Polska opanowała całe niemal terytorium Inflant. Zrzekł się królewskich uprawnień sądowniczych, przekazując je w ręce trybunałów Koronnego i Litewskiego. Powołał też piechotę wybraniecką, w szeregach której walczyli chłopi z dóbr królewskich. Zmarł po długiej chorobie nerek. → Bona Sforza (1494-1557) – polska królowa, żona Zygmunta I Starego z dynastii Jagiellonów. Była córką mediolańskiego księcia Gian Galeazza Sforzy i neapolitańskiej królewny Izabeli Aragońskiej. Jej ojciec został zamordowany, gdy miała osiem miesięcy; dzieciństwo spędziła najpierw na dworze wuja, który zabił jej tatę, a następnie na tułaczce po Włoszech wspólnie z matką. Dopiero w wieku ośmiu lat osiadła z matką w Bari, które to księstwo Izabela otrzymała od Habsburgów. Dziewczynka była wychowywana na przyszłą władczynię. Za pośrednictwem cesarza, Maksymiliana I Habsburga, w 1515 roku zaproponowano rękę Bony świeżo owdowiałemu królowi Polski. Bona przybyła do nowej ojczyzny z początkiem 1518 roku, a 18 dnia miesiąca odbyły się jej ślub i koronacja. → Mikołaj Rej - polski poeta i prozaik renesansowy, tłumacz, a także polityk i teolog ewangelicki, wójt urzędowski, poseł na Sejm I Rzeczypospolitej. Choć nie był humanistą w naukowym rozumieniu tego słowa, zawdzięcza się mu upowszechnienie idei humanitas w polskiej kulturze. → Jan Kochanowski - polski poeta epoki renesansu, tłumacz, prepozyt kapituły katedralnej poznańskiej w latach 1564-1574, poeta nadworny Stefana Batorego w 1579 roku, sekretarz królewski i wojski sandomierski w latach 1579-1584. →Albrecht Hohenzollern - ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego przed sekularyzacją państwa zakonnego, w latach 1511-1525. → Grzegorz z Sanoka - syn mieszczanina, duchowny i znawca literatury antycznej → Filip Kallimach - (1437-1496) włoski pisarz → Konrad Celtis - (1459-1508) jeden z prekursorów renesansu, niemiecki poeta, studiował w Krakowie astronomie → Jost Ludwik Decjusz -(1485-1545) człowiek wykształcony, prowadzący korespondencję z wieloma znanymi osobistościami europejskiego humanizmu POJĘCIA: Siedmiogród - wschodnia część węgier Prusy Książęce, oficjalnie Księstwo w Prusach, potocznie Księstwo Pruskie - państwo utworzone po sekularyzacji państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, na podstawie traktatu krakowskiego 1525, zawartego między Zygmuntem I Starym a jego siostrzeńcem Albrechtem Hohenzollernem. PRUSY KRÓLEWSKIE PRUSY KSIĄŻĘCE Inflanty - nazwa krainy historycznej nad Dźwiną i Zatoką Ryską powstałej w średniowieczu w obrębie posiadłości zakonu kawalerów mieczowych, a zamieszkałej przez plemiona bałtyckie (przodków obecnych Łotyszów) i ugrofińskie (przodków obecnych Estończyków), na których kulturę na przestrzeni wieków wpływała głównie kultura niemiecka, a także skandynawska i polska. Dawne Inflanty obejmują terytoria dzisiejszej Estonii i Łotwy. Nazwa została nadana w XIII w. i pochodzi od plemienia Liwów. Od XII wieku były terenem ekspansji Niemców i Duńczyków, od XIII wieku zostały podbite przez niemiecki zakon rycerski kawalerów mieczowych. W roku 1561 mistrz krajowy Inflant zakonu krzyżackiego Gotthard Kettler poddał ziemię Inflant królowi polskiemu Zygmuntowi Augustowi. Inflanty stały się trzecią obok Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego częścią składową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, będąc wspólną własnością Polski i Litwy. Gotthard Kettler, będąc lennikiem Polski, otrzymał Księstwo Kurlandii i Semigalii wydzielone z Inflant. Polskie panowanie na Inflantach umocnił Stefan Batory. Kaprowie - zalegalizowani korsarze na usługach władcy państwa lub miasta; otrzymywali oni tzw. listy (patenty) kaperskie, uprawniające ich do zajmowania lub niszczenia statków nieprzyjacielskich; system kaperski był rozpowszechniony w Europie do XVI w.; w Polsce organizację floty kaperskiej zapoczątkował 1456 Kazimierz IV Jagiellończyk, a rozbudował Zygmunt II August. Konfederacja związek zawierany przez szlachtę dla osiągnięcia określonych celów politycznych lub zastępujący władzę państwową w okresie bezkrólewia. Prymas - w kościele katolickim arcybiskup uznawany za pierwszego spośród biskupów w danym kraju. Interreks - król tymczasowy, międzykról Pacta conventa - osobna umowa zawierana od czasu pierwszej z każdym nowym władcą Artykuły Henrykowskie- zobowiązania których miał przestrzegać kandydat na króla Kandydat na króla zobowiązywał się do: ● ● poszanowania praw Rzeczypospolitej zwoływania sejmu nie rzadziej niż co dwa lata zgody na istnienie u swego boku stałej rady senatorów kontrolujących jego działania ● nie ogłaszania pospolitego ruszenia oraz nienakładania nowych ceł i podatków bez zgody sejmu • utrzymywania z własnych dochodów wojska kwarcianego Szlachta ● Szlachta wzięła się z rycerstwa. Pamiętamy, że w średniowieczu najwyższą świecką klasę społeczną stanowili rycerze, którzy posiadali swój herb, zawołanie, byli na rycerzy pasowani i swoje rycerstwo dziedziczyli po ojcu. Rycerzem mógł być tylko syn rycerski, chyba że jakiś człowiek wielce się zasłużył, np. w walce, i otrzymał w nagrodę rycerstwo od władcy (był nobilitowany). Z tychże rycerzy zaczęła się u schyłku średniowiecza wyodrębniać szlachta - stan społeczny, grupa ludzi podobnych do siebie, bo wysoko urodzonych, posiadających herb, historię swojego rycerskiego rodu, majątek - i związane z tym przywileje. ● To przywileje wyróżniły szlachtę z całego społeczeństwa najbardziej - bo co wolno było, co przysługiwało szlachcicom - nie należało się już zwykłym mieszczanom czy chłopstwu. I tak szlachta wyodrębniła się w Polsce w XIV i XV wieku, a siłą dominującą stała się w wieku XVI, bo wtedy ukształtował się w Rzeczypospolitej ustrój demokracji szlacheckiej. ● Podział: o Magnateria - najbogatsi, będzie stanowić polską arystokrację, sprawować najwyższe urzędy, brać przykład z europejskich dworów, mieszkać w pałacach. O Szlachta średniozamożna - rdzeń szlachty polskiej, pielęgnująca tradycję, mieszkająca w wiejskich siedzibach, zwana ziemiaństwem. O Szlachta zaściankowa - inaczej zagrodowa. Biedniejsza, mieszkająca w zaściankach - małych wsiach, nieposiadająca poddanych chłopów. Ta szlachta miała wprawdzie przywileje, głosowała na sejmikach, ale sama wykonywała prace w polu i żyła podobnie jak chłopstwo. Gołota - zwana też szlachtą brukową. Nie posiadała ziemi, osiadła w miastach, handlowała, szła na służbę do magnaterii lub zajmowała się rzemiosłem. Gołota nie miała wszystkich praw (np. nietykalności osobistej i prawa do urzędów), ale uczestniczyła w sejmach i sejmikach, głosując według potrzeb swoich magnatów - chlebodawców. O Konstytucja nihil novi (rok 1505) ustalała, kto jest szlachcicem oraz zasadę „nic nowego o nas bez nas". Szlachcicem był tylko syn rodziców szlacheckich - również matka musiała być szlachcianką. Dopuszczano możliwość nobilitowania kogoś, nadania szlachectwa za wielkie zasługi. Przywilejów, które otrzymała szlachta, było wiele. Niewątpliwie władzę szlachty w Polsce przypieczętował fakt, że wybierała króla - mógł być wybrany spośród samej szlachty. Szlachcice nie czuli się zatem gorsi od królów. W dodatku panowała zasada równości stanowej, czyli że przywileje szlacheckie dotyczyły wszystkich szlachciców, bez względu na posiadany majątek. Szlachcic to szlachcic - czy ma zagródkę, czy kilka dworów i dwieście wiosek. Na przykład głos na sejmiku liczył się tak samo: i tego chudziaka, i tego bogacza. Stąd wzięło się przysłowie: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie". Ale, ale: bardzo szybko szlachta rozwarstwiła się w zależności od posiadanego majątku i zaczęła się między sobą różnić. egzekucja dóbr - prawna rewindykacja do dyspozycji króla i skarbu tych królewszczyzn w Polsce, które zostały nadane jako darowizny, lenna lub były zastawione wbrew ustawom z 1440-1504; miała na celu przywrócenie królowi i skarbowi dochodów z tych dóbr. Wojsko kwarciane - elitarne, zaciężne oddziały wojskowe autoramentu narodowego istniejące tylko w Koronie od ustanowienia w 1563 roku kwarty przez Zygmunta II Augusta. Arianie - (bracia polscy) wyznanie wywodzące się z katolizmu. Ich nazwa nawiązywała do Ariusza - teologa którego nauka została potępiona przez sobór w Nicei Pańszczyzna - obowiązek darmowej pracy chłopów na gruntach należących do szlachcica. Początkowo obowiązywał jedynie chłopów posiadających gospodarstwa na ziemi należącej do szlachcica. Wraz z umacnianiem się wtórnego poddaństwa objął także chłopów nie posiadających swoich gospodarstw. Folwark - część majątku ziemskiego należącego do szlachcica, która nie została przekazana w użytkowanie chłopom, lecz należała bezpośrednio do właściciela Łaszt - dawna jednostka miary objętości produktów sypkich. Jeden łaszt to ok. 2190 kg. Wspólne: RZECZPOSPOLITA ★ Król ★ waluta ★sejm polityka zagraniczna Najważniejsze centralne urzędy: Marszałkowie wielcy - koronny i litewski - kanclerz - koronny i litewski - podskarbi wielki - koronny i litewski - hetman wielki - koronny i litewski - OBOJGA NARODÓW Oddzielne: Urzędy (kanclerz, hetmani, marszałek, podskarbi) ★ skarb ★ wojsko ★ sądy pełnili funkcje pierwszych ministrów króla. kierowali kancelariami monarchy. zajmowali się sprawami skarbu. zajmowali się wojskami. WYDARZENIA: Zawarcie układu dynastycznego - (1515) układ zawarty między królem Zygmuntem I Starym a cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem, w celu wprowadzenia zasady wzajemnego dziedziczenia tronów. Zygmunt zmuszony był by zawrzeć ten układ z obawy przed niebezpiecznym dla Polski. Konfederacja generalna - ogłoszona przez sejm konwokacyjny, podjęła uchwałę wprowadzającą pokój religijny, zwaną konfederacją warszawską Akt konfederacji warszawskiej - deklarował że szlachta zobowiązuje się "dla różnej wiary krwie nie przelewać", zakazywał on prześladowań religijnych, gwarantował swobodę kultu i równe prawa polityczne innowierców WARTO WIEDZIEĆ Dwa modele gospodarcze w europie W XVI w. rozpoczął się proces podziału Europy pod względem gospodarczym. W zachodniej części kontynentu zaczęło przeważać rolnictwo oparte na indywidualnych gospodarstwach chłopskich. Na wschodzie powstawały natomiast folwarki wykorzystujące pracę pańszczyźnianą chłopów, nastawione przede wszystkim na produkcję zboża. Na zachodzie znaczne dynamiczniej rozwijała sie produkcja manofakturowa. Wschodnia część stała się głównym dostawcą artykułów rolnych dla reszty kontynentu. Sama stała się jednak głównym odbiorcą produktów wytwarzanych na zachodzie europy. Pierwsza drukarnia na ziemiach polskich W XV w. druki na ziemiach polskich powstawały w pracowniach wędrownych drukarzy, którzy przybywali tu najczęściej z krajów niemieckich, a po pewnym czasie przenosili się w inne miejsce. Pierwszą stała drukarnie założył w swym domu w 1505 r. zamożny krakowski kupiec Jan Haller. Korzystając z przywileju wyłączności na drukowanie dokumentów państwowych, wydał w 1506 r. Statut Łaskiego - łaciński zbiór wszystkich przywilejów i statutów obowiązujących w Królestwie Polskim opracowany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego.