Rządy Gomułki i Mała Stabilizacja
Władysław Gomułka objął stanowisko I sekretarza PZPR w 1956 roku podczas "polskiego października", rozpoczynając okres względnej liberalizacji. Początkowo wprowadzał reformy modernizacyjne - rozwijał przemysł, odbudowywał miasta zniszczone podczas wojny i rozbudowywał infrastrukturę.
Okres nazwany "małą stabilizacją" charakteryzował się pewnym złagodzeniem polityki państwa, choć gospodarka nadal funkcjonowała w ramach socjalistycznego systemu centralnie sterowanego. Mimo początkowego liberalizmu, z czasem reżim zaostrzał kontrolę nad społeczeństwem.
Warto wiedzieć: W 1966 roku władze państwowe zorganizowały konkurencyjne wobec kościelnych uroczystości Millennium Chrztu Polski własne obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego, co dobrze ilustruje narastający konflikt z Kościołem.
Kryzys gospodarczy lat 60. doprowadził do rosnącego niezadowolenia społecznego. W 1968 roku Gomułka brutalnie stłumił protesty studenckie, co skutkowało emigracją wielu intelektualistów. Jego upadek przyszedł w 1970 roku po krwawym stłumieniu protestów robotniczych na Wybrzeżu.
Wydarzenia Marca '68 i antysemityzm państwowy
Marzec '68 rozpoczął się od zdjęcia z afisza "Dziadów" Mickiewicza w reżyserii Dejmka, co wywołało protesty studentów. 8 marca 1968 roku odbył się wiec na Uniwersytecie Warszawskim, brutalnie rozbity przez milicję i "aktyw robotniczy". Protesty szybko rozprzestrzeniły się na inne uczelnie w Polsce.
W partii coraz większe wpływy zdobywała frakcja "partyzantów" kierowana przez Mieczysława Moczara, która podsycała nastroje antysemickie. 19 marca Gomułka w swoim przemówieniu zachęcał polskich Żydów do emigracji, oskarżając ich o większą lojalność wobec Izraela niż Polski.
Kampania antysemicka doprowadziła do emigracji ponad 15 tysięcy Polaków pochodzenia żydowskiego, którzy zostali pozbawieni obywatelstwa i majątku. Wydarzenia te trwale skompromitowały PRL na arenie międzynarodowej i głęboko podzieliły społeczeństwo.
Grudzień '70 i upadek Gomułki
Bezpośrednią przyczyną protestów grudniowych była podwyżka cen żywności wprowadzona 13 grudnia 1970 roku. Dzień później w Stoczni Gdańskiej rozpoczął się strajk, a robotnicy w proteście podpalili gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR po tym, jak ostrzelano demonstrantów.
Władze wprowadziły stan wyjątkowy i wydały rozkaz użycia broni wobec protestujących. Szczególnie tragiczne wydarzenia miały miejsce 17 grudnia w Gdyni, gdy wojsko otworzyło ogień do robotników idących do pracy po apelu wicepremiera Kociołka o zakończenie strajku. W wyniku pacyfikacji protestów zginęły 43 osoby, a ponad tysiąc zostało rannych.
Brutalne stłumienie protestów przyspieszyło upadek Gomułki. Związek Radziecki już 16 grudnia podjął decyzję o zmianie polskiego kierownictwa partyjnego. Leonid Breżniew poparł kandydaturę Edwarda Gierka na nowego I sekretarza KC PZPR, odrzucając Mieczysława Moczara. Gomułka podał się do dymisji, a z KC PZPR usunięto jego współpracowników.
Polityka zagraniczna i konflikt z Kościołem
Gomułka dążył do normalizacji stosunków z RFN i uznania przez to państwo granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Cel ten osiągnięto dopiero 7 grudnia 1970 roku, gdy w Warszawie podpisano dokumenty potwierdzające nawiązanie stosunków dyplomatycznych i nienaruszalność polskiej granicy zachodniej.
Konflikt władz z Kościołem systematycznie narastał. Usunięto religię ze szkół i zdjęto krzyże, ograniczono dni świąteczne wolne od pracy, utrudniano budowę nowych kościołów. Szczególne napięcie wywołał list Episkopatu Polski do biskupów niemieckich z 1965 roku dotyczący pojednania polsko-niemieckiego.
W marcu 1964 roku 34 intelektualistów podpisało tzw. "List 34" protestujący przeciwko polityce kulturalnej państwa. Był to jeden z pierwszych zorganizowanych przejawów oporu inteligencji wobec ograniczeń wolności słowa i twórczości artystycznej w PRL.