Odwilż posewastopolska i geneza powstania styczniowego
Przegrana Rosji w wojnie krymskiej, zmiany na tronie cesarskim i śmierć Iwana Paskiewicza doprowadziły do złagodzenia represji wobec Polaków. Car Aleksander II rozpoczął ostrożne reformy liberalne, w tym planowane uwłaszczenie chłopów. W tej atmosferze Polacy zaczęli tworzyć nowe organizacje polityczne.
Uformowały się dwa główne stronnictwa: Biali (przeciwnicy powstania, członkowie Towarzystwa Rolniczego, zwolennicy "rewolucji moralnej" i pokojowych negocjacji z carem) oraz Czerwoni (studenci, członkowie tajnych organizacji i oficerowie dążący do zbrojnego zrywu). Istniała też grupa millenerów (jurgenszyków), którzy odkładali walkę o niepodległość "na tysiąc lat".
W październiku 1862 r. Aleksander Wielkopolski zarządził brankę (przymusowy pobór) do wojska rosyjskiego, aby zapobiec wybuchowi powstania. Ten manewr przyniósł skutek odwrotny do zamierzonego. W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. Polacy zaatakowali rosyjskie garnizony, rozpoczynając powstanie styczniowe. Dyktatorem powstania został Ludwik Mierosławski.
Warto zapamiętać! Powstanie styczniowe miało charakter głównie partyzancki. Przeciwko 100-tysięcznej armii rosyjskiej stanęli słabiej uzbrojeni i wyszkoleni powstańcy, którzy nie zdołali opanować większych obszarów. Jednym z charakterystycznych oddziałów byli Żuawi Śmierci - formacja utworzona przez francuskiego oficera Franciszka Rochebrune'a.
Skutki powstania były tragiczne: masowe represje, konfiskaty majątków, zsyłki na Syberię, tysiące wyroków śmierci dla uczestników i nasilona rusyfikacja. Mimo klęski militarnej, powstanie styczniowe wzmocniło polską tożsamość narodową i stało się ważnym symbolem walki o niepodległość.