Wzrost znaczenia szlachty i demokracja szlachecka
Szlachta swoją dominującą pozycję w XV i XVI w. zawdzięczała królewskim przywilejom. Podstawą jej swobód było prawo nietykalności osobistej i majątkowej "neminem captivabimus nisi iure victum" nadane przez Władysława Jagiełłę. Kolejne przywileje, jak cerekwicko-nieszawskie, dawały jej kontrolę nad podatkami i prawami.
W 1496 r. przywilej piotrkowski zabronił mieszczanom kupowania majątków ziemskich i ograniczył prawo wychodzenia chłopów ze wsi. Szlachta przejęła też władzę sądowniczą nad chłopami. Co ciekawe, szlachcice byli traktowani łagodniej - nie mogli być torturowani, a karę śmierci wykonywano "honorowo" przez ścięcie mieczem.
Szlachta uczestniczyła w rządzeniu państwem poprzez izbę poselską w sejmie walnym, który składał się z króla, izby poselskiej i senatu. Posłowie byli wybierani na sejmikach przedsejmowych. Przełomowym momentem było uchwalenie w 1505 r. konstytucji "Nihil novi" - bez zgody sejmu nie mogły powstać nowe prawa.
Warto zapamiętać: Szlachta dzieliła się na kilka grup: magnateria (najbogatsza), szlachta średnia, zaściankowa (uprawiająca ziemię) i gołota (bez ziemi). Mimo różnic majątkowych teoretycznie wszystkich obowiązywała zasada równości.
Konflikt między szlachtą a monarchą doprowadził w 1537 r. do tzw. Wojny kokoszej. Za panowania Zygmunta Augusta szlachta stworzyła ruch egzekucyjny, domagając się zwrotu dóbr królewskich. W wyniku działań tego ruchu uchwalono, że 25% zysków z królewszczyzn miało być przeznaczone na wojsko kwarciane.