Przyczyny i początek powstania styczniowego
Po śmierci cara Mikołaja I w 1855 roku, tron objął Aleksander II, który wprawdzie wprowadził pewne reformy, ale jednocześnie groził pacyfikacją ewentualnych buntów i kontynuował rusyfikację Polaków. W tym czasie w Królestwie Polskim działały dwa główne stronnictwa polityczne: Biali (konserwatywna szlachta) oraz Czerwoni (radykalna, patriotyczna młodzież).
Do głównych przyczyn wybuchu powstania należały: narastające nastroje antyrosyjskie, pragnienie odzyskania niepodległości, nasilająca się rusyfikacja, niezadowolenie z polityki cara oraz rosnący rosyjski terror. Bezpośrednim impulsem była branka - przymusowy pobór do wojska rosyjskiego - przeprowadzona w połowie stycznia 1863 roku.
Za umowną datę rozpoczęcia powstania przyjmuje się 22 stycznia 1863 roku. W nocy z 22 na 23 stycznia powstał Rząd Narodowy, który wydał Manifest wzywający wszystkich obywateli do walki, niezależnie od ich stanu społecznego. Szczególnie liczono na udział chłopów, obiecując im uwłaszczenie - przyznanie ziemi na własność.
Warto wiedzieć: Polacy byli zmuszeni prowadzić walkę partyzancką ze względu na ogromną dysproporcję sił - przeciwko 300 tysiącom żołnierzy rosyjskich walczyło maksymalnie 30 tysięcy powstańców, często uzbrojonych jedynie w sprzęt rolniczy!
Powstanie zbiegło się z procesem zjednoczenia Włoch i Niemiec. Rosja i Prusy zawarły Konwencję Alvenslebena (8 lutego 1863), pozwalającą wojskom obu państw przekraczać granicę w celu ścigania powstańców. Wewnętrzne konflikty między Czerwonymi i Białymi osłabiały powstanie. Ostatecznie przywódcą został Romuald Traugutt - były oficer armii rosyjskiej, który próbował zjednoczyć zwaśnione stronnictwa. Jego aresztowanie 11 kwietnia 1864 roku było praktycznie końcem powstania.