Wprowadzenie do Młodej Polski

Młoda Polska obejmowała okres od ostatniej dekady XIX wieku do odzyskania niepodległości w 1918 roku. Nazwa pochodzi od cyklu artykułów Artura Górskiego, choć używano też określeń takich jak modernizm, neoromantyzm czy dekadentyzm (fin de siècle). To właśnie dekadentyzm najlepiej oddawał początkowe nastroje epoki - pesymizm, melancholię i przygnębienie, czyli tzw. spleen.

Artyści młodopolscy wyraźnie odrzucali pozytywistyczne ideały kolektywizmu i pracy. Zamiast tego, cenili indywidualność i swobodę wyrażania siebie. Tworzyli tzw. cyganerię (bohemę) - środowisko artystyczne, które wspólnie tworzyło, bawiło się i przeciwstawiało konwenansom. Z pogardą odnosili się do zwykłych ludzi, nazywając ich "filistrami".

Główną inspiracją stała się idea "sztuki dla sztuki" - tworzenia nie dla celów społecznych, ale dla samej sztuki. Jednocześnie artyści zwrócili się ku ludowości i folklorowi, rozwijając tzw. chłopomanię - fascynację wsią i jej kulturą, podobnie jak romantycy.

💡 Młoda Polska to czas wpływu wielkich filozofów: Schopenhauera (pesymizm i cierpienie), Bergsona (intuicja ponad rozumem) oraz Nietzschego (koncepcja nadczłowieka i krytyka tradycyjnej moralności).

W sztuce dominowały kierunki takie jak impresjonizm (utrwalanie ulotnych wrażeń), symbolizm (wyrażanie niewyrażalnego), postimpresjonizm (eksperymentowanie z kolorem) oraz secesja (łącząca różne formy sztuki). Wszystkie one odrzucały dotychczasowe konwencje na rzecz nowatorskich środków wyrazu.

Filozofia epoki i manifesty Młodej Polski

Młoda Polska kształtowała się pod wpływem trzech wielkich filozofów, którzy zrewolucjonizowali postrzeganie świata. Artur Schopenhauer widział cierpienie jako nieodłączny element życia, twierdząc, że ból zawsze powraca. Pokazał jednak, że silną wolą można zapanować nad cierpieniem, co stało się ważną ideą dla artystów epoki.

Friedrich Nietzsche zauważył głęboki kryzys kultury końca XIX wieku. W dziele "Tako rzecze Zaratustra" przedstawił wizję człowieka jako stanu przejściowego między zwierzęciem a nadczłowiekiem. Odrzucał chrześcijaństwo jako ograniczające, promując ideę samodoskonalenia i przekraczania własnych granic.

Henri Bergson wprowadził koncepcję intuicji jako głównego sposobu poznania rzeczywistości. Twierdził, że świat jest w ciągłym ruchu, a tradycyjne metody poznawcze są niewystarczające. Dzięki intuicji możemy połączyć się intelektualnie z innymi ludźmi i poznać to, co absolutne.

Manifesty Młodej Polski, autorstwa Artura Górskiego czy Stanisława Przybyszewskiego, podkreślały wyższość indywidualizmu nad zbiorowością oraz zwrot ku wewnętrznym odczuciom i intuicji. Głosiły klęskę ideałów pozytywistycznych i nadejście nowej epoki - epoki uczucia.

💡 Cyganeria krakowska była najważniejszym ugrupowaniem artystycznym Młodej Polski, które w praktyce realizowało idee modernistycznego buntu przeciwko społecznym normom.

Cyganeria charakteryzowała się ekscentrycznym stylem życia, odrzuceniem mieszczańskiego materializmu i konformizmu oraz fascynacją wolnością. Artyści spotykali się w kawiarniach, gdzie dyskutowali o sztuce i polityce. Swoją twórczością dążyli do oryginalności, czerpiąc inspiracje z codziennego życia i folkloru. Wielu z nich angażowało się również w działalność niepodległościową.

Poeci przeklęci i ich twórczość

Poeci przeklęci to francuscy twórcy, którzy wywarli ogromny wpływ na poezję Młodej Polski. Charles Baudelaire, Paul Verlaine i Arthur Rimbaud łączyli nowatorską, kontrowersyjną twórczość ze skandalicznym trybem życia. Zmarli młodo, często w nędzy i zapomnieniu, choć dziś uznawani są za jednych z najważniejszych poetów w historii literatury.

Baudelaire w wierszu "Padlina" przełamał estetyczne konwencje, wprowadzając turpizm – celowe eksponowanie brzydoty. Utwór zawiera makabryczny opis rozkładającego się ciała, pełen synestezji i wyrazów dźwiękonaśladowczych. Pokazuje przemijanie przez pryzmat groteski i naturalizmu, prowokując czytelnika już samym tytułem.

Arthur Rimbaud w sonetach "Śpiący w kotlinie" i "Statek pijany" posługuje się subtelnymi metaforami śmierci i wolności artysty. W pierwszym utworze młody żołnierz spoczywa wśród kwiatów – pozornie śpiący, w rzeczywistości martwy, co symbolizuje świat pełen pozorów. "Statek pijany" to z kolei metafora artysty, który dryfuje bez celu, poddając się okolicznościom, nie wiedząc dokąd zmierza.

Paul Verlaine w "Piosence jesiennej" i "Niemocy" prezentuje nastroje dekadenckie charakterystyczne dla schyłku XIX wieku. Melancholia, smutek i poczucie kulturowego upadku przenikają jego twórczość. W "Sztuce poetyckiej" przekonuje do tworzenia poezji swobodnej, podkreślając jej synkretyczny charakter – łączenie różnych dziedzin sztuki.

💡 Poezja francuska inspirowała młodopolskich twórców przede wszystkim nowatorskim podejściem do formy oraz tematyką przemijania, śmierci i wewnętrznych przeżyć artysty.

Poeci przeklęci wprowadzili do literatury nowy typ wrażliwości, charakteryzujący się głębokim indywidualizmem, sprzeciwem wobec konwenansów, fascynacją śmiercią i dekadencją. Ich twórczość pokazuje artystę jako jednostkę wyjątkową, niezrozumianą przez społeczeństwo, szukającą ucieczki w sztuce i własnym wewnętrznym świecie.

Artysta w dziejach literatury

Postrzeganie artysty zmieniało się drastycznie na przestrzeni epok literackich. W antyku artysta był rzemieślnikiem (poeta doctus), tworzącym dla społeczeństwa i pragnącym nieśmiertelnej chwały. W średniowieczu stawał się anonimowym twórcą wielbącym Boga, łączącym sacrum z profanum.

Renesansowy twórca ucieleśniał ideał człowieka wszechstronnego – humanisty, kierującego się antropocentryzmem i podkreślającego wartość człowieka jako "kowala własnego losu" (homo faber). Barokowy artysta przeciwnie – był ekscentryczny, zaskakujący, dbający o formę i koncepty w dziełach, często uczestniczący w życiu dworskim.

Oświeceniowy twórca fascynował się nauką i postępem, był społecznikiem i empirykiem, kierującym się racjonalizmem i utylitaryzmem sztuki. Romantyczny artysta z kolei stał się wieszczem narodowym – indywidualistą kierującym się uczuciami, czerpiącym z tradycji ludowej i głoszącym ideę wolności. Pozytywistyczny twórca powrócił do ideałów pracy, logiki i społecznej użyteczności.

W Młodej Polsce, pod wpływem filozofii Nietzschego i manifestu "Confiteor" Przybyszewskiego, artysta stał się kapłanem sztuki – wywyższonym ponad społeczeństwo, gardzącym filistrami i celebrującym akt tworzenia. Ta koncepcja najlepiej wyraża się w wierszu Baudelaire'a "Albatros", gdzie poeta porównany jest do ptaka wspaniałego w locie, lecz niezdarnego na ziemi.

💡 Kazimierz Przerwa-Tetmajer w manifeście "Eviva l'arte!" (Niech żyje sztuka!) głosi wyższość sztuki nad życiem materialnym, podkreślając, że dla artystów "duma jest bogiem, a sława słońcem".

Wiersz Tetmajera obfituje w intertekstualności – świadome odwołania do różnych epok literackich, od antyku po romantyzm, a także do "Albatrosa" Baudelaire'a. Artyści młodopolscy uważają się za "królów bez ziemi", gardząc dobrami materialnymi i żyjąc dla sztuki, która jest dla nich wartością najwyższą.

Poezja inspirowana filozofią

Filozoficzne inspiracje w poezji Młodej Polski najwyraźniej widać w trzech kluczowych utworach. "Hymn do Nirwany" Kazimierza Przerwy-Tetmajera czerpie z filozofii Schopenhauera i dekadentyzmu. Utwór ma formę hymnu z kompozycją litanijną, zawiera elementy turpizmu i intertekstualnie nawiązuje do "Modlitwy Pańskiej". Podmiot liryczny marzy o nirwanie jako wyzwoleniu od cierpienia, co odzwierciedla młodopolską fascynację śmiercią.

"Kowal" Leopolda Staffa inspirowany jest filozofią Nietzschego. Przedstawia artystę jako rzemieślnika wykuwającego swoje serce – symbol samodoskonalenia i przekraczania własnych granic. Wiersz głosi ideę, że "lepiej umrzeć niż żyć byle jak", ukazując proces twórczy dokonujący się na oczach czytelnika. Zawiera również elementy autobiograficzne, odzwierciedlające drogę duchową samego Staffa.

"Przemiany" Bolesława Leśmiana wyraźnie nawiązują do filozofii Bergsona. Leśmian, jako poeta-lingwista (drugi po Norwidzie), tworzy nadrealistyczny obraz świata natury – dynamicznego i zmiennego, poznawanego intuicyjnie. Wiersz pełen jest neologizmów ("leśmianizmów"), opisuje intensywność zmian w przyrodzie, która żyje własnym, wewnętrznym życiem i wymyka się racjonalnemu poznaniu.

💡 Filozofia Bergsona wpłynęła na Leśmiana koncepcją élan vital – wewnętrznego pędu życiowego, który rządzi naturą i człowiekiem, a który można poznać jedynie intuicyjnie, nie rozumowo.

Wszystkie te utwory łączy próba wyrażenia niewyrażalnego – głębokich prawd filozoficznych poprzez obrazy poetyckie. Każdy z poetów transformuje abstrakcyjne koncepcje filozoficzne w konkretne wizje artystyczne, pokazując, jak myśl filozoficzna może inspirować twórczość poetycką i wzbogacać jej znaczenia.

Dekadentyzm i melancholia w poezji Młodej Polski

Dekadentyzm i melancholia stały się wyznacznikami nastrojów początku Młodej Polski. Wojciech Weiss w obrazie "Demon" doskonale zilustrował te uczucia, które znalazły też odzwierciedlenie we współczesnej muzyce $Kora - "Krakowski spleen", Myslovitz - "Wieża melancholii"$.

Wiersz "Koniec wieku XIX" Kazimierza Przerwy-Tetmajera to kwintesencja dekadenckiego manifestu. Pełen pytań retorycznych i wielokropków, kończy się obrazem pełnej rezygnacji. Podmiot liryczny, mówiący w imieniu całego pokolenia, przedstawia przewartościowanie wartości i brak woli aktywnego działania. Regularna budowa z powtarzalnością dwuwersów podkreśla refleksyjny charakter utworu.

W sonecie "...Nie wierzę w nic..." Tetmajer idzie dalej, przedstawiając stan głębokiej apatii i nihilizmu. Podmiot mówi, że nic nie czuje i marzy o ucieczce od cierpienia. Ciekawie dekonstruuje mit o Pigmalionie i Galatei – zamiast archetypu spełnionego artysty, przedstawia twórcę niezdolnego do tworzenia. Ta wizja wyraźnie inspirowana jest filozofią Schopenhauera i koncepcją nirwany.

"Deszcz jesienny" Leopolda Staffa wykorzystuje budowę klamrową i refren do rytmizacji tekstu, naśladującej spadające krople deszczu. Trzy obrazy ułożone są w gradacji, pokazującej narastanie spleenu i melancholii. Jesień i deszcz stają się metaforą nużącego świata, a opis sytuacji przechodzi w pejzaż mentalny – obraz wewnętrznego stanu podmiotu. Personifikacja deszczu, gra świateł i trawestacja płaczącego szatana tworzą atmosferę przygnębienia i katastrofizmu.

💡 "Spleen" Charles'a Baudelaire'a dał nazwę charakterystycznemu dla epoki stanowi ducha – mieszance znudzenia, przygnębienia i apatii, który stał się niemal modą wśród artystów przełomu wieków.

Te utwory doskonale oddają kryzys wartości i nastroje pesymizmu końca XIX wieku. Poeci używają różnych środków artystycznych – od pytań retorycznych, przez symbolikę natury, po dekonstrukcję mitów – aby wyrazić poczucie schyłku epoki i zagubienia człowieka w świecie pozbawionym trwałych punktów oparcia.