Tom I - Początek miłości i pierwsza zdrada

Andrzej Kmicic przyjeżdża do Aleksandry Billewiczówny (Oleńki), żeby się z nią ożenić zgodnie z testamentem jej dziadka. To małżeństwo z rozsądku szybko zmienia się w prawdziwą miłość - oboje się w sobie zakochują od pierwszego wejrzenia.

Problem w tym, że Kmicic to prawdziwy dzikus. Jego kompani to pijacy i rozbójnicy, którzy urządzają libacje w Lubiczu, strzelając nawet do portretów przodków Oleńki. Kiedy dziewczyna dowiaduje się o tej hańbie, stawia ukochanemu ultimatum: albo towarzysze, albo ona.

Kmicic obiecuje poprawę, ale kiedy wraca do Lubicza, okazuje się, że wszyscy jego towarzysze zostali wybici przez szlachtę. Wściekły Andrzej mści się, zabijając wielu ludzi, ale musi uciekać. Oleńka pomaga mu się ukryć, ale potem wygania go z dworu na zawsze. Od tego momentu ich drogi się rozchodzą.

Pamiętaj: To pierwszy przykład w powieści, jak honor i uczucia wchodzą ze sobą w konflikt. Kmicic jeszcze nie wie, co znaczy prawdziwa lojalność.

Radziwiłł i wielka zdrada

Sytuacja staje się jeszcze bardziej skomplikowana, gdy do Polski wkraczają Szwedzi pod dowództwem Karola Gustawa. Księże Janusz Radziwiłł, wpływowy litewski magnat, organizuje zaciągi, wzywając szlachtę do walki z najeźdźcą.

Do Kiejdan, siedziby Radziwiłła, zjeżdżają się wszyscy główni bohaterowie - Skrzetuski, Wołodyjowski, Zagłoba, a także Oleńka i Kmicic. Wszystko wydaje się normalne, aż do momentu, gdy książę ogłasza połączenie Litwy ze Szwecją. To zdrada! Większość szlachty jest oburzona.

Kmicic, związany obietnicą posłuszeństwa, musi stać przy Radziwille, choć w duszy czuje, że to nieprawda. Oleńka uznaje go za zdrajcę ojczyzny - to dla niej koniec wszystkiego. Skrzetuski, Wołodyjowski i Zagłoba próbują uciec, ale trafiają do niewoli.

Sytuacja robi się jeszcze gorsza, gdy Kmicic ma jechać po więcej żołnierzy, ale zostaje oszukany przez księcia Bogusława Radziwiłła, bratanka Janusza. Bogusław pokazuje mu, że wszyscy Radziwiłłowie myślą tylko o sobie, nie o Polsce.

Kluczowe: Ten moment to punkt zwrotny dla Kmicica. Zaczyna rozumieć, że lojalność wobec złego pana to tak naprawdę zdrada prawdziwych wartości.

Tom II - Przemiana i walka o honor

Ciężko ranny Kmicic dochodzi do siebie na bagnach i przeżywa prawdziwą przemianę duchową. Modli się do Boga i postanawia walczyć ze zdrajcami ojczyzny. Od teraz występuje pod nazwiskiem Babinicz, żeby nie kompromitować swojego prawdziwego imienia.

Jako Babinicz ostrzega króla Jana Kazimierza przed spiskiem Radziwiłłów. Potem trafia na Jasną Górę, gdzie ostrzega ojca Kordeckiego przed planowanym atakiem szwedzkim. Rozpoczyna się słynne oblężenie Częstochowy - Kmicic walczy ramię w ramię z mnichami, broniąc świętego miejsca.

Ta obrona to prawdziwy punkt zwrotny w wojnie. Švédzi nie mogą zdobyć klasztoru, co pokazuje całej Polsce, że można się przeciwstawić najeźdźcy. Kmicic staje się bohaterem narodowym, choć nikt nie wie, że to właśnie on kryje się pod nazwiskiem Babinicz.

Później ratuje życie samemu królowi Jana Kazimierzowi przed szwedzkim atakiem. Ciężko ranny, wyznaje monarsze swoją prawdziwą tożsamość. Król mu przebacza wszystkie dawne grzechy, widząc jego przemianę i zasługi dla ojczyzny.

To ważne: Jasna Góra to symbol polskiego oporu. Kmicic walcząc tam po stronie mnichów, symbolicznie przechodzi na stronę dobra.

Walka o Oleńkę i zemsta na zdrajcach

Tymczasem Bogusław Radziwiłł porwał Oleńkę i przetrzymuje ją w Taurogach. Próbuje ją uwieść, kreując się na patriotę i okłamując ją o Kmicicu. Mówi, że Andrzej próbował porwać króla, choć to nieprawda.

Kmicic jako Babinicz zostaje dowódcą oddziału Tatarów, którzy przyszli Polakom z pomocą. Jego dawny sługa Soroka jedzie w zwiady do Taurogów. Kmicic marzy o zemście na Bogusławie i odbicia ukochanej.

Kiedy w końcu dochodzi do starcia, Kmicic wprowadza Bogusława w pułapkę. Musi się jednak poniżyć przed zdrajcą, żeby uratować schwytanego Sorokę. Przekonuje szwedzkich żołnierzy, że nie warto służyć zdrajcom ojczyzny, i przechyla ich na swoją stronę.

Bogusławowi udaje się uciec, ale jego wojska ponoszą klęskę. Kmicic dalej walczy u boku Czarnieckiego i innych polskich dowódców, odnosząc kolejne zwycięstwa nad Švédami. Jego sława jako Babinicza rośnie, choć wciąż tęskni za Oleńką.

Pamiętaj: Kmicic pokazuje, że prawdziwy patriota potrafi się poniżyć dla większego dobra. To znak jego dojrzałości.

Tom III - Zwycięstwo i powrót do miłości

Polskie wojska systematycznie wypierają Szwedów z kraju. Kmicic bierze udział w najważniejszych bitwach - pod Sandomierzem, Warszawą, a wreszcie pod Wąsoszą, gdzie odnosi największe zwycięstwo. Tam w pojedynku pokonuje Bogusława Radziwiłła, ale nie zabija go - to pokazuje jego wielkoduszność.

Oleńka i Anna Borzobohata-Krasieńska (narzeczona zmarłego Longina Podbipięty) próbują uciec z Taurogów. Kiedy w końcu się im udaje, schronią się w odbudowanych Wodoktach. Tam trafia ciężko ranny Kmicic, ale Oleńka wciąż nie może mu wybaczyć.

Wszystko zmienia się w kościele w Upicie, gdzie Wołodyjowski i Zagłoba przywożą list od króla Jana Kazimierza. W liście król oficjalnie rehabilituje Kmicica-Babinicza i opisuje wszystkie jego zasługi dla ojczyzny. Szlachta laudańska i Oleńka w końcu poznają prawdę.

Oleńka nie może sobie wybaczyć, że tak źle oceniła ukochanego. Dochodzi do podwójnych zaręczyn - Kmicica z Oleńką oraz Wołodyjowskiego z Anusią Borzobohatą-Krasieńską. Kmicic otrzymuje od króla starostwo upickie jako nagrodę za zasługi. Miłość zwycięża, ale tylko dzięki temu, że bohater przeszedł przemianę duchową.

Najważniejsze: Prawdziwa miłość musi opierać się na honorze i uczciwości. Kmicic mógł odzyskać Oleńkę dopiero wtedy, gdy stał się godny jej miłości.