Nawiązania jako środek wyrazu i polemiki
Gombrowicz w „Ferdydurke" przedstawia historię Józia, dorosłego człowieka, który wraca do szkolnej rzeczywistości. Autor pokazuje szkołę jako aparat opresji, gdzie nauczyciele powtarzają bezrefleksyjnie banały w rodzaju „Słowacki wielkim poetą był".
Główny bohater, mimo prób dostosowania się, staje się parodią romantycznego indywidualisty – jest bierny i podatny na manipulacje. Gombrowicz w ten sposób krytykuje przestarzałe ideały narodowe, które w rzeczywistym życiu stają się groteskowe, gdy próbuje się je sztucznie podtrzymywać.
„Kordian" Juliusza Słowackiego opowiada o młodzieńcu, który postanawia walczyć o wolność ojczyzny poprzez spisek na życie cara. Utwór ten nawiązuje do „Dziadów cz. III" Mickiewicza, ale stanowi polemikę z ideą mesjanizmu. Słowacki przeciwstawia biernej ofierze koncepcję winkelriedyzmu – aktywnej walki o niepodległość.
Kluczowa różnica: Podczas gdy Mickiewicz proponował mesjanistyczne cierpienie dla odkupienia narodów, Słowacki wzywał do działania i walki. Literackie nawiązanie służy tu wyrażeniu całkowicie odmiennej wizji patriotyzmu!
Analizując te przykłady, widzimy, jak polscy pisarze świadomie budują dialog z tradycją literacką. Nawiązania mogą służyć poszerzeniu znaczeń, krytyce zastanych idei lub zaproponowaniu nowych rozwiązań – zawsze jednak stanowią istotny element interpretacji tekstu.