Cierpienia młodego Wertera - Goethe

Miłość, która niszczy - tak można najkrócej podsumować tę romantyczną powieść. Werter to młody, wrażliwy mężczyzna, który wyjeżdża z miasta, żeby załatwić sprawy majątkowe matki (a w rzeczywistości ucieka przed niechcianym uczuciem do Eleonory).

Na prowincji początkowo czuje się świetnie - rysuje, spaceruje, czyta Homera pod lipami w malowniczym Wahlheim. Poznaje miejscowych ludzi i ich historie. Wszystko zmienia się, gdy na wiejskiej zabawie spotyka piękną Charlottę (Lottę) - córkę komisarza książęcego.

Problem w tym, że Lotta jest już zaręczona z Albertem. To jednak nie powstrzymuje Wertera przed szaleńczym zakochaniem. Przez sześć tygodni żyje w błogości, często odwiedza dom Lotty, rozmawia z nią, poznaje jej rodzinę.

Wszystko komplikuje się, gdy wraca Albert. Zamiast być zazdrosny, jest bardzo miły dla Wertera - i to właśnie zbija zakochanego z tropu. Po kolejnych sześciu tygodniach wewnętrznej walki Werter ucieka bez pożegnania.

Pamiętaj: Werter to typowy bohater romantyczny - wrażliwy, emocjonalny, żyjący uczuciami bardziej niż rozumem.

W nowym mieście pracuje w poselstwie, ale wiadomość o ślubie Lotty z Albertem rujnuje jego spokój. Dodatkowo podczas spotkania towarzyskiego zostaje wyproszony z arystokratycznego domu - ten policzek społeczny bardzo go boli.

Wraca w okolice Wahlheim, żeby być blisko ukochanej. Odwiedza znajome miejsca, ale nie może odtworzyć dawnego szczęścia. Zmienia lektury - zamiast Homera czyta mistyczne Pieśni Osjana. To symptom zmiany nastroju na minorowy, melancholijny.

Werter nawiązuje kontakt z Lottą, odwiedza ją, otwarcie wyznaje miłość. Gdy składa jej pocałunek na ustach, ona go odrzuca. To dla niego ostateczny cios. Pożycza od Alberta pistolet i o północy, ubrany w strój, w którym poznał Lottę, strzela sobie w głowę. Umiera następnego dnia.

Dziady III - Mickiewicz

Więzienie jako symbol zniewolenia narodu - to kluczowa metafora w tym dramacie. Akcja dzieje się w rosyjskim więzieniu w Wilnie, gdzie przebywają polscy patrioci po powstaniu listopadowym.

W Prologu poznajemy Więźnia (który okazuje się być Gustawem z II części Dziadów). W celi czuwają nad nim Anioł Stróż i Duchy Nocne. Więzień cierpi, ma koszmarne sny, nie może spać. W kluczowym momencie pisze na ścianie: "Tu umarł Gustaw, a narodził się Konrad" - to oznacza przemianę z kochanka w narodowego wieszcza.

Akt I to spotkanie więźniów w Wigilię Bożego Narodzenia. Rozmawiają o swoich losach, o tym dlaczego siedzą w więzieniu (często bez wyroku). Senator Nowosilcow więzi ludzi bez dowodów, żeby przypodobać się carowi. Słynna scena kończy się Improwizacją Konrada - wielką sceną, w której bohater równa się z Bogiem.

W Improwizacji Konrad porównuje swoją poetycką moc do boskiej siły stwórczej. Bluźnierczo stwierdza: "Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż Ty większego mogłeś zrobić Bože?". Żąda od Boga władzy nad duszami ludzi, żeby ratować ojczyznę. Gdy nie otrzymuje odpowiedzi, coraz śmielej bluźni przeciw Bogu.

Ważne: Improwizacja pokazuje konflikt między jednostką a Bogiem, typowy dla romantyzmu.

Widzenie księdza Piotra to prorocza wizja przyszłości Polski. Zakonnik przewiduje, że Polska - porównana do ukrzyżowanego Chrystusa - odrodzi się i uwolni inne narody. To podstawa mesjanizmu polskiego.

Sceny warszawskie pokazują podział społeczeństwa: przy stoliku siedzą spolonizowani arystokraci mówiący po francusku, przy drzwiach - prawdziwi patrioci mówiący po polsku. To krytyka tych, którzy kolaborują z zaborcami.

Pan Tadeusz - Mickiewicz

Ostatnia epopeja narodowa rozpoczyna się słynną inwokacją: "Litwo! Ojczyzno moja!". Tadeusz wraca do Soplicowa po dziesięciu latach nieobecności. W pokoju, w którym mieszkał, teraz gospodarzy kobieta. Przez okno widzi piękną dziewczynę, która zawstydzona ucieka - to będzie Telimena, ciotka Zosi.

Dom Sędziego odwiedza Hrabia, który ma konflikt z gospodarzem o zamek. Ten spór to symbol większych problemów społecznych. Podczas kolacji poznajemy bohaterów: Wojskiego (mistrza ceremonii), Asesora i Rejenta $którzy spierają się o psy - Sokola i Kusego$.

Gerwazy, klucznik Horeszków, opowiada Hrabiemu historię Stolnika Horeszkę. Jacek Soplica zabił Stolnika podczas ataku Moskali na zamek - to wydarzenie ciąży nad całą akcją. Gerwazy poprzysiągł zemstę na Soplicach.

Życie towarzyskie kręci się wokół polowań, balów, sporów sądowych. Telimena to kobieta światowa, która flirtuje z Tadeuszem, ale Hrabia też ją podziwia. W tle czają się większe wydarzenia - szykuje się wojna z Rosją, przyjazd Napoleona.

Ciekawostka: "Pan Tadeusz" to jednocześnie ostatni obraz szlacheckiej Rzeczpospolitej i zapowiedź nowych czasów.

Kordian - Słowacki

Polemika z Mickiewiczem - tak można określić główną ideę dramatu. Prolog krytykuje mesjanizm Mickiewicza, pokazując go jako "tureckiego derwisze", który kręci się w kółko i uśpie naród zamiast go mobilizować.

Akt I przedstawia młodego Kordiana cierpiącego na "chorobę wieku" - romantyczną melancholię, smutek, poczucie bezsensu. Ma 15 lat, jest nieszczęśliwie zakochany w Laurze, czyta romanse, przebywa na łonie natury. Akt kończy się próbą samobójczą - Kordian strzela sobie w głowę.

W Akcie II bohater przeżył i rozpoczyna wędrówkę po Europie, szukając wielkiej idei. W Londynie odkrywa, że wszystko można kupić. W Dover czyta "Króla Leara" i widzi rozdźwięk między literaturą a życiem. We Włoszech Wioletta kocha go tylko dla pieniędzy - gdy mówi, że je stracił, miłość znika.

Rozczarowanie dopełnia audiencja u papieża. Zamiast błogosławieństwa dla Polski, papież chce przekląć tych, którzy podniosą rękę na cara. Dodatkowo pokazany jest jako zdziecinniały starzec gadający z papugą. Na Mont Blanc Kordian krzyczy: "Polska Winkelriedem narodów!" i leci do Polski.

Akt III to koronacja cara Mikołaja I na króla Polski. Lud chce zobaczyć króla, ale nikt go nie dostrzega. Wielki Książę Konstanty po ceremonii tratuje matkę z dzieckiem - dziecko ginie. To symbol okrucieństwa władzy.

Kluczowe: Kordian podejmuje decyzję o zabiciu cara - to czyn polityczny, nie osobisty jak u Konrada.

W podziemiach kościoła św. Jana spiskowcy debatują, czy zabić cara. Kordian przekonuje, że to konieczność, ale przegrywa głosowanie. Postanawia działać sam. W sypialni cara zostaje jednak pokonany przez Strach i Imaginację - personifikacje, które roztaczają przed nim krwawe wizje. Mdleje u wejścia do komnaty.

W szpitalu wariatów spotyka dwóch obłąkanych - jednego, który myśli, że jest krzyżem Chrystusa, drugiego, który uważa się za Atlasa. To symbol Polski dźwigającej ciężar świata.

Zakończenie otwarte - Konstanty obiecuje Kordianowi wolność za przeskok przez piramidę bagnetów. Udaje się, ale car nakazuje rozstrzelanie. Gdy pojawia się ułaskawienie carskie, oficer go nie zauważa. Nie wiadomo, czy Kordian przeżył.

Lalka - Prus (Tom I)

Historia wielkiej miłości i społecznych przemian - Stanisław Wokulski, kupiec z ambicjami, kocha się w arystokratce Izabeli Łęckiej. To miłość niemożliwa ze względu na różnice klasowe, ale też chyba nieodwzajemniona.

Poznajemy Wokulskiego przez opowieści w jadłodajni - koledzy uważają, że zbankrutuje. Rzecki, jego stary wspólnik, prowadzi sklep i pisze pamiętnik. To z jego zapisków dowiadujemy się o przeszłości bohatera.

Wokulski wraca z zagranicy z ogromnym majątkiem (250 tysięcy rubli). Od razu pyta o rodzinę Łęckich i ich córkę Izabelę. Dowiaduje się, że nikt nie chce się żenić z panną bez posagu, ale o wielkich wymaganiach - to go cieszy.

Izabela to piękna arystokratka, która marzy o doskonałym kochanku (patrząc na posąg Apollona). Miała wielu adoratorów, ale nikogo nie wybrała. Teraz, gdy rodzina jest w trudnej sytuacji finansowej, interesują się nią tylko starsi mężczyźni - marszałek i baron.

Wokulski systematycznie się zbliża do Łęckich. Daje datki na cele charytatywne organizowane przez hrabinę (gdzie kwestuje Izabela), gra w karty z jej ojcem, kupuje rodzinne pamiątki w jego sklepie. Izabela czuje, że Wokulski ją "osacza".

Kluczowa scena: Izabela odwiedza sklep Wokulskiego. Flirtuje z subiektem Mraczewskim, co rozdrażnia Stanisława. Wprost pyta, dlaczego kupił ich rzeczy. Wokulski, urażony, wychodzi ze sklepu.

Pamiętaj: Wokulski to samouk - zdobył majątek za granicą, by móc konkurować z arystokracją.

Podczas kwestowania w kościele św. Józefa Wokulski ofiarowuje dużą sumę. Nie wchodzi jednak do środka - obserwuje Izabelę z ukrycia. Pomaga też prostytutce, dając jej list polecający do magdalenek.

Wielka Niedziela w pałacu hrabiny - Wokulski zostaje przedstawiony prezesowej, która była kiedyś związana z jego stryjem. To wywołuje wielkie poruszenie i budzi zainteresowanie towarzystwa.

Nowa znajomość z panią Meliton pozwala Wokulskiemu śledzić plany Izabeli. Kupuje klacz od baronowej (żeby ucieszyć Belę) i kamienicę Łęckich po zawyżonej cenie (przez podstawionych ludzi).

Na wyścigach Izabela okazuje mu życzliwość - cieszy się, że koń już nie należy do nienawidzonego barona. Pojedynek z baronem Krzeszowskim (Wokulski wybija mu ząb) kończy się zaproszeniem do domu Łęckich.

Lalka - Prus (Tom II i zakończenie)

Miłość, która nie ma szans - Wokulski zostaje oficjalnym narzeczonym Izabeli, ale ich związek jest skazany na porażkę. W Paryżu bohater poznaje profesora Geista i jego wynalazki, ale przede wszystkim tęskni za ukochaną.

Pobyt w Zasławku u prezesowej przynosi chwile szczęścia. Wokulski prowadzi ciekawe rozmowy z panią Wąsowską, a gdy przyjeżdża Izabela, wydaje się, że między nimi coś się układa. Stanisław prosi ją o nadzieję, że kiedyś go pokocha.

Tragiczny zwrot następuje podczas podróży do Krakowa. Izabela rozmawia po angielsku ze Starskim, nie wiedząc, że Wokulski zna ten język. Ich frywolna rozmowa ukazuje prawdziwe oblicze panny Łęckiej - kokietki niezbyt troskliwej o uczucia narzeczonego.

Zrozpaczony Wokulski próbuje się zabić, rzucając pod pociąg. Ratuje go dróżnik Wysocki (brat furmana, któremu wcześniej pomagał). To symbol tego, jak dobro wraca do człowieka.

Po powrocie do Warszawy Wokulski zamyka się w sobie. Rezygnuje ze spółki, eksperymentuje z chemią, czyta książki. Próbuje zapomnieć o Izabeli. Zainteresowanie panią Wąsowską traktuje jako znak "wyleczenia".

Pamiętnik Rzeckiego pokazuje, jak rośnie niepokój starego subiekta. Po wyjeździe Stanisława do Moskwy krążą różne plotki - że zbankrutował, że zrobił coś strasznego. Umiera Łęcki, Izabela wstępuje do klasztoru.

Symbolika: Lalka to metafora pięknej, ale pustej wewnętrznie kobiety - takiej właśnie okazuje się Izabela.

Testament Wokulskiego i list od Węgiełka sugerują, że bohater mógł wysadzić zamek w Zasławku i zginąć. Może też wyjechał do profesora Geista. Rzecki umiera, nie dowiedziawszy się prawdy o losach przyjaciela.

Izabela w klasztorze to finał jej drogi - od próżnej arystokratki do zakonnicy. Czy to prawdziwe nawrócenie, czy ucieczka od rzeczywistości? Prus pozostawia to pytanie otwarte.

Zbrodnia i kara - Dostojewski

Filozoficzne studium zbrodni - Raskolnikow, biedny student w Petersburgu, opracowuje teorię dzielącą ludzi na "lepszych" i "gorszych". Ci pierwsi mają prawo łamać prawa moralne dla wyższego celu.

Podwójne morderstwo - Raskolnikow zabija siekierą starą lichwiarkę Alonę Iwanownę, którą uważa za społecznego pasożyta. Gdy wraca jej siostra Lizawieta, musi zabić też ją. Zabiera niewiele z łupu i ucieka.

Po zbrodni bohater choruje psychicznie. Opiekują się nim przyjaciel Razumichin i lekarz Zosimo. Wskutek ciekawości wraca na miejsce zbrodni, udając że chce wynająć pokój.

Spotkanie z Sonią to punkt zwrotny. Sonia to prostytutka z przymusu - sprzedaje ciało, żeby utrzymać chorego ojca-alkoholika i chorą na gruźlicę macochę z rodzeństwem. Jest to ofiara społeczna, ale zachowuje czystość duchową.

Rodzinne problemy - matka i siostra Dunia przyjeżdżają do Petersburga. Dunia ma wyjść za Piotra Lużyna, bogatego ale podłego człowieka. Raskolnikow przeczuwa, że siostra składa się w ofierze dla niego.

Kluczowe: Sonia reprezentuje miłość chrześcijańską w przeciwieństwie do teorii Raskolnikowa.

Porfiry Pietrowicz, sprytny śledczy, prowadzi z Raskolnikowem psychologiczną grę. Nie ma dowodów, ale intuicyjnie wie, kto jest mordercą. Namawia do przyznania się, obiecując łagodny wyrok.

Wyznanie - Raskolnikow przyznaje się Sonii do zbrodni. Ta namawia go do zgłoszenia na policję i pokutowania. Daje mu chrześcijański krzyżyk jako symbol cierpienia.

Porfiry wprost mówi, że wie o winie Raskolnikowa. Chociaż nie ma dowodów, analizuje jego psychologię. W końcu bohater przyznaje się na komisariacie.

Epilog na Syberii - Raskolnikow otrzymuje 8 lat więzienia. Sonia jedzie za nim. Tam następuje jego duchowa przemiana - odczuwa skruchę, staje się innym człowiekiem. W międzyczasie umiera jego matka, a Dunia wychodzi za Razumichina.

Przesłanie: prawdziwe zbawienie przychodzi przez miłość i cierpienie, nie przez intelektualne teorie. Dostojewski pokazuje, że żaden cel nie usprawiedliwia zbrodni.

Kordian - uzupełnienie kluczowych wątków

Różnice między Konradem a Kordianem to sedno polemiki Słowackiego z Mickiewiczem. Konrad to poeta-wieszcz walczący słowem, Kordian to rewolucjonista gotowy do czynu politycznego. Jeden błużni przeciw Bogu, drugi chce zabić cara.

Krytyka mesjanizmu w Prologu jest bardzo ostra. Słowacki pokazuje Mickiewicza jako "ducha Apokalipsy", który uśpie naród zamiast go mobilizować. Mesjanizm to wiara, że Polska jest "Chrystusem narodów" i zmartwychwstanie dzięki cierpieniu.

"Choroba wieku" to typowo romantyczne zjawisko - melancholia, znudzenie życiem, poczucie bezsensu. Kordian cierpi na nią już w wieku 15 lat. To nie tylko problem osobisty, ale symbolika pokolenia żyjącego pod zaborami.

Wędrówka po Europie ma pokazać, że ideały oświeceniowe (wolność, równość, braterstwo) są kłamstwem. W Londynie wszystko można kupić, we Włoszech nawet miłość ma swoją cenę, papież myśli tylko o polityce.

Ważne: Słowacki krytykuje zarówno passywność (mesjanizm) jak i zachodni liberalizm.

Scena w podziemiach pokazuje spór o metody walki. Spiskowcy wahają się przed królobójstwem, bo car został koronowany na króla Polski. Kordian przełamuje te skrupuły - dla niego zabicie tyrana to obowiązek patrioty.

Strach i Imaginacja to personifikacje słabości ludzkiej psychiki. Pokazują Kordianowi krwawe wizje, paraliżują wolę. To nie tchórzostwo, ale naturalna reakcja na przemoc. Słowacki realistycznie pokazuje, jak trudny jest heroiczny czyn.

Symbolika szpitala wariatów - Polska to obłąkany kraj, który myśli że jest "krzyżem Chrystusa" (mesjanizm) albo "Atlasem" dźwigającym świat. Oba złudzenia prowadzą do pasywności.

Zakończenie otwarte to celowy zabieg. Nie wiadomo, czy Kordian zginął, czy przeżył - ważniejsza jest postawa niż rezultat. Słowacki pokazuje, że heroizm nie zawsze się udaje, ale trzeba próbować.

Pan Tadeusz - dopełnienie najważniejszych wątków

Struktura społeczna pokazana w poemacie to już odchodząca epoka. Szlachta żyje starymi tradycjami, ceremoniałem, sporami o precedencję. Wojski pilnuje hierarchii, Sędzia gości według staropolskiego obyczaju.

Konflikt o zamek między Soplicą a Hrabią to symbol sporów szlacheckich, które osłabiały dawną Rzeczpospolitą. Mickiewicz pokazuje, że te kłótnie to już przeszłość - trzeba się jednoczyć wobec wspólnego wroga.

Postacie kobiece reprezentują różne typy. Telimena to kobieta oświecona, światowa, ale też kokietka. Zosia (którą poznajemy w dalszych częściach) to ideał polskiej dziewczyny - naturalna, uczuciowa, związana z tradycją.

Gerwazy i historia rodu Horeszków pokazują, jak przeszłość ciąży nad teraźniejszością. Zemsta za zabójstwo Stolnika to symbol krwawych sporów między szlacheckimi rodami.

Symbolika: Soplicowo to mikroświat dawnej Polski z jej zaletami i wadami.

Obyczajowość szczegółowo opisana przez Mickiewicza (polowania, biesiadowanie, tańce) to etnograficzny obraz kultury szlacheckiej. Poeta zachowuje dla potomnych świat, który bezpowrotnie odchodzi.

Aspekt polityczny - w tle snuje się nadzieja na Napoleona i wojnę z Rosją 1812 roku. To ostatnia szansa na odzyskanie niepodległości. Konflikt lokalny musi ustąpić miejsca sprawie narodowej.

Język i styl - Mickiewicz używa aleksandrynów $13-zgłoskowców$, nawiązując do francuskiej epopei. Ale treść jest całkowicie polska - to synteza europejskiej formy z narodową treścią.

Przesłanie uniwersalne - "Pan Tadeusz" to nie tylko pożegnanie ze szlachecką Polską, ale też pochwała życia zgodnego z naturą i tradycją. W dobie industrializacji Mickiewicz broni wartości organicznych.