Podstawowe pojęcia ustrojowe
Zanim zagłębimy się w szczegóły, warto poznać kilka kluczowych terminów. Ustrój państwa to sposób zorganizowania i zarządzania państwem. Forma rządów dzieli się głównie na monarchię i republikę, natomiast styl rządzenia określa typ reżimu (demokratyczny, autorytarny, totalitarny).
Państwa różnią się także pod względem systemu politycznego (prezydenckiego, półprezydenckiego, parlamentarnego) oraz ustroju terytorialnego (państwa unitarne lub złożone). W niektórych krajach stosuje się indoktrynację, czyli narzucanie określonego sposobu myślenia od młodego wieku.
Monarchia to forma rządów, gdzie władza sprawowana jest dożywotnio i często dziedzicznie przez głowę państwa (króla, cara, cesarza). Może być absolutna (władca ma pełnię władzy), konstytucyjna (władza ograniczona prawem) lub parlamentarna (monarcha pełni głównie funkcję reprezentacyjną). Współczesne europejskie monarchie to m.in. Wielka Brytania, Hiszpania czy Belgia.
Ciekawostka: Stolica Apostolska (Watykan) to jedyna w Europie teokratyczna monarchia absolutna, gdzie władzę sprawuje papież!
Republika (z łac. "rzecz wspólna, publiczna") to forma rządów, gdzie głowa państwa jest wybierana na określony czas i zazwyczaj nosi tytuł prezydenta. Przykładami republik są Polska, Czechy i Włochy. W zależności od relacji między organami władzy, wyróżniamy systemy parlamentarne, półprezydenckie i prezydenckie.
Typy reżimów politycznych
W reżimie demokratycznym obywatele cieszą się wolnością słowa, sumienia i wyznania. Władza jest podzielona na niezależne organy (rząd, parlament, sądy), które się wzajemnie kontrolują. Ważna jest również równość wobec prawa i zasada woli większości.
W przeciwieństwie do demokracji, reżim autorytarny charakteryzuje się ograniczeniem praw i wolności obywateli. Władza skupiona jest w rękach przywódcy i jego otoczenia, a parlament odgrywa drugorzędną rolę. Funkcjonuje rozwinięty aparat przymusu i terroru (cenzura, policja polityczna).
Najostrzejszą formą jest reżim totalitarny, gdzie kontrolowane są wszystkie sfery życia publicznego. Charakteryzuje się rozbudowanym aparatem represji, indoktrynacją i podporządkowaniem interesu jednostki interesowi państwa. Władza skupiona jest w rękach partii rządzącej, a opozycja jest zakazana i zwalczana przy użyciu terroru.
Ustrój terytorialny państw
Ze względu na organizację terytorialną, wyróżniamy państwa:
- unitarne (jak Polska, Węgry, Szwecja), gdzie jednostki podziału terytorialnego nie mają samodzielności politycznej, a na terenie państwa obowiązuje jednolity system prawny
- złożone, gdzie części składowe mają duży stopień samodzielności, a instytucje ogólnopaństwowe zajmują się wybranymi dziedzinami (np. obrona, polityka monetarna)
Uzupełnieniem struktury złożonych są państwa konfederacyjne (luźny związek suwerennych państw) oraz unie państw (związki o charakterze personalnym lub realnym).