Budowa i funkcje białek

Białka stanowią główny składnik budulcowy komórek i tkanek, a jednocześnie odgrywają kluczową rolę w metabolizmie. Ich podstawowymi jednostkami są aminokwasy, które zawierają węgiel, wodór, tlen i azot, a czasem również siarkę.

Każdy aminokwas posiada dwie charakterystyczne grupy funkcyjne: zasadową grupę aminową $-NH₂$ i kwasową grupę karboksylową $-COOH$. To dzięki tym grupom aminokwasy mogą się łączyć ze sobą, tworząc dłuższe łańcuchy.

Aminokwasy dzielimy na białkowe (te, które wchodzą w skład białek) i niebiałkowe (pełniące inne funkcje). Aminokwasy niebiałkowe, mimo że nie budują białek, pełnią ważne funkcje w organizmie - uczestniczą na przykład w wytwarzaniu mocznika, a GABA działa jako neuroprzekaźnik w układzie nerwowym.

Warto wiedzieć! Zdolność aminokwasów do łączenia się ze sobą jest podstawą powstawania wszystkich białek w naszym ciele - od keratyny w twoich włosach po hemoglobinę transportującą tlen!

Budowa i właściwości aminokwasów białkowych

Aminokwasy białkowe mają wspólną cechę budowy - ich grupa aminowa jest połączona z atomem węgla α, który znajduje się bezpośrednio przy grupie karboksylowej. Z tym atomem węgla łączą się również atom wodoru oraz podstawnik R, który jest różny dla różnych aminokwasów.

Właściwości aminokwasów wynikają z ich budowy chemicznej. Grupa karboksylowa nadaje charakter kwasowy $oddaje proton H+$, a grupa aminowa - zasadowy $przyjmuje proton H+$. Dzięki temu aminokwasy mogą występować w trzech formach jonowych, zależnie od pH środowiska:

• jony obojnacze - gdy obie grupy są zjonizowane
• kationy - gdy tylko grupa aminowa jest zjonizowana
• aniony - gdy tylko grupa karboksylowa jest zjonizowana

Struktura podstawnika R wpływa na rozpuszczalność aminokwasu w wodzie. Aminokwasy z hydrofilowymi podstawnikami dobrze rozpuszczają się w wodzie, natomiast te z hydrofobowymi podstawnikami słabo się rozpuszczają.

Zapamiętaj! To właśnie różnice w budowie podstawników R decydują o wyjątkowych właściwościach każdego z 20 aminokwasów białkowych, co przekłada się na ogromną różnorodność białek w przyrodzie!

Wiązania peptydowe i poziomy organizacji białek

Aminokwasy łączą się ze sobą za pomocą wiązań peptydowych, które są rodzajem wiązań kowalencyjnych. Tworzenie tych wiązań wymaga energii i zachodzi na rybosomach. Gdy połączy się od 2 do 50 aminokwasów, powstaje peptyd, a gdy więcej niż 50 - mówimy już o białku.

Białka mają cztery poziomy organizacji strukturalnej:

1. Struktura pierwszorzędowa to sekwencja aminokwasów w łańcuchu peptydowym, która jest determinowana przez kolejność nukleotydów w DNA.
2. Struktura drugorzędowa powstaje przez zwinięcie łańcucha $np. w alfa-helisę lub beta-harmonijkę$ i jest utrwalana przez wiązania wodorowe.
3. Struktura trzeciorzędowa to przestrzenny układ całego łańcucha stabilizowany przez różne wiązania między oddalonymi aminokwasami (jonowe, mostki dwusiarczkowe).
4. Struktura czwartorzędowa dotyczy białek zbudowanych z więcej niż jednego łańcucha polipeptydowego i opisuje sposób ich połączenia.

Ciekawostka! Zerwanie wiązań w strukturze drugorzędowej powoduje nieodwracalną denaturację białka - podobnie jak podczas smażenia jajka, którego nie możesz już przywrócić do stanu surowego!

Wybrane białka człowieka i wpływ czynników fizyko-chemicznych

W organizmie człowieka występuje wiele różnych białek pełniących specyficzne funkcje. Keratyna to białko proste, które buduje włosy, paznokcie i naskórek. Histony znajdują się w jądrze komórkowym i organizują DNA. Fibrynogen to białko złożone występujące w osoczu krwi, a hemoglobina transportuje tlen w erytrocytach.

Białka są wrażliwe na różne czynniki fizyko-chemiczne. Wysalanie to proces odwodnienia białka przez sole metali lekkich (np. NaCl), powodujący jego agregację. Jest to proces odwracalny, który nie niszczy struktury białka.

Denaturacja to znacznie poważniejsza zmiana, polegająca na zniszczeniu struktury przestrzennej białka. Wywołują ją temperatura powyżej 40°C, stężone kwasy i zasady, alkohole lub sole metali ciężkich. W wyniku denaturacji białko traci swoje właściwości biologiczne, a proces ten jest zwykle nieodwracalny.

Zastanów się! Kiedy gotujesz jajko, denaturujesz białko - zmienia ono konsystencję z płynnej na stałą. Podobnie działa alkohol na ranę - denaturuje białka bakterii, przez co działa dezynfekująco!