Węglowodany - cukry proste i złożone

Monosacharydy (jednocukry) to podstawowe jednostki węglowodanów. Zawierają od 3 do 8 atomów węgla oraz grupy hydroksylowe i jedną grupę funkcyjną - aldehydową $-CHO$ lub ketonową $-CO$. Są dobrze rozpuszczalne w wodzie i mają słodki smak.

Występują różne rodzaje monosacharydów: triozy (3 atomy C), pentozy (jak ryboza i deoksyryboza) oraz heksozy (np. glukoza, fruktoza, galaktoza). W roztworach wodnych cząsteczki niektórych monosacharydów mogą tworzyć struktury pierścieniowe, gdy grupa aldehydowa lub ketonowa reaguje z jedną z grup hydroksylowych, tworząc mostek tlenowy.

Oligosacharydy to związki zawierające 2-5 cząsteczek cukrów prostych połączonych wiązaniem O-glikozydowym. Najważniejsze są disacharydy (dwucukry) - np. sacharoza $glukoza + fruktoza$, która jest głównym składnikiem cukru spożywczego i jako jedyny disacharyd nie jest cukrem redukującym.

Warto wiedzieć! Cukry redukujące zawierają wolną grupę aldehydową i można je rozpoznać za pomocą próby Fehlinga - pozytywny wynik daje ceglastoczerwone zabarwienie, gdy aldozy redukują Cu(OH)₂ do Cu₂O.

Disacharydy i polisacharydy

Najważniejsze disacharydy różnią się rodzajem wiązania glikozydowego: sacharoza $wiązanie 1,2-alfa$, laktoza $wiązanie 1,4-beta$ występująca w mleku ssaków oraz maltoza $wiązanie 1,4-alfa$ obecna w nektarze i pyłku roślin. Typ wiązania ma znaczenie dla trawienia - wiązania alfa są łatwiej rozkładane przez organizmy niż wiązania beta.

Polisacharydy (wielocukry) to długie łańcuchy zbudowane z dużej liczby monosacharydów. Mogą być proste lub rozgałęzione. Nie rozpuszczają się w wodzie, dzięki czemu idealnie pełnią funkcje zapasowe lub budulcowe (ale nie transportowe).

Ważnym polisacharydem jest skrobia - materiał zapasowy roślin, składający się z amylozy (łańcuchy krótkie, spiralne, sztywne) i amylopektyny (łańcuchy długie, rozgałęzione). Skrobię można wykryć za pomocą jodyny lub płynu Lugola - zabarwia się wtedy na granatowo.

Ciekawostka! Rodzaj wiązania glikozydowego ma ogromne znaczenie dla możliwości trawienia węglowodanów. Dlatego możemy strawić skrobię, ale nie celulozę, mimo że obie zbudowane są z cząsteczek glukozy!

Celuloza, chityna, glikogen i lipidy proste

Celuloza tworzy ściany komórkowe roślin. Zawiera wiązania β-glikozydowe i jest rozkładana tylko przez niektóre mikroorganizmy. Między łańcuchami celulozy tworzą się liczne wiązania wodorowe, co nadaje jej wytrzymałość.

Chityna występuje w ścianach komórkowych grzybów i szkieletach owadów. Ma podobną strukturę do celulozy, ale z dołączonymi grupami N-acetylo-glukozaminowymi. Glikogen to główny materiał zapasowy grzybów i zwierząt, z wiązaniami α-glikozydowymi.

Lipidy proste to m.in. tłuszcze neutralne (triglicerydy) - estry glicerolu i kwasów tłuszczowych. Pełnią funkcje magazynujące i termoregulacyjne. Wyróżniamy tłuszcze nasycone i nienasycone, które różnią się obecnością wiązań podwójnych.

Woski to estry kwasów tłuszczowych i alkoholi z jedną grupą hydroksylową. Są hydrofobowe i występują na skórze, sierści, piórach oraz w wosku pszczelim. Chronią przed nadmiernym parowaniem wody i przegrzaniem.

Pamiętaj! Lipidy są niezbędne dla organizmów - nie tylko jako źródło energii, ale też jako materiał budulcowy i ochronny, który zapewnia termoregulację.

Lipidy złożone i izoprenowe

Lipidy złożone pełnią najważniejszą funkcję w budowie błon biologicznych. Fosfolipidy składają się z alkoholu (glicerolu lub sfingozyny) połączonego z kwasami tłuszczowymi, resztą fosforanową i małym polarnym związkiem. Mają charakterystyczną budowę z hydrofilową "głową" i hydrofobowym "ogonem".

Glukolipidy mają podobną strukturę, ale zamiast reszty fosforanowej zawierają cukier (np. sacharozę lub galaktozę). Ta dwubiegunowa budowa lipidów złożonych umożliwia tworzenie dwuwarstwy lipidowej w błonach komórkowych.

Lipidy izoprenowe (w przeciwieństwie do poprzednich) nie są estrami. Do tej grupy należą steroidy, w tym cholesterol - ważny składnik błon biologicznych u zwierząt. Jest on substancją wyjściową do syntezy soli żółciowych, hormonów steroidowych i witaminy D.

Karotenoidy to kolejna grupa lipidów izoprenowych - żółte, pomarańczowe i czerwone barwniki występujące w chloroplastach roślin. Uczestniczą w procesie fotosyntezy, pomagając roślinom wykorzystywać energię słoneczną.

Wskazówka! Gdy uczysz się o lipidach, zwróć uwagę na ich amfipatyczny charakter (część hydrofilowa i hydrofobowa) - to klucz do zrozumienia, jak tworzą błony komórkowe!