Gospodarka rynkowa i jej podmioty

Gospodarka rynkowa opiera się na trzech filarach: własności prywatnej, systemie cen kształtowanych przez popyt i podaż oraz konkurencji. To zupełne przeciwieństwo gospodarki nakazowo-rozdzielczej, która funkcjonowała w oparciu o własność publiczną i centralne planowanie.

Kluczową rolę w gospodarce rynkowej odgrywa mechanizm rynkowy - czyli ogół zależności między podażą, popytem a ceną towarów i usług. To właśnie on reguluje procesy gospodarcze, a nie centralne planowanie jak w poprzednim systemie.

Podmiotami gospodarki rynkowej są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo ze swoimi instytucjami, a także instytucje samorządowe i podmioty ekonomii społecznej (jak stowarzyszenia czy fundacje). Każdy z tych podmiotów ma swoją rolę w funkcjonowaniu systemu gospodarczego.

Warto wiedzieć! Transformacja gospodarcza w Polsce zaczęła się od wprowadzenia tzw. planu Balcerowicza 1 stycznia 1990 roku. Ten plan był pierwszym krokiem do zbudowania współczesnej gospodarki rynkowej w naszym kraju.

Rynek w gospodarce

Rynek to po prostu ogół transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w których one przebiegają. Pełni kilka ważnych funkcji: informacyjną, równowagi, akceptacji towarów i usług oraz alokacyjną.

Rynki możemy podzielić według różnych kryteriów. Ze względu na zasięg przestrzenny wyróżniamy rynki: lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy i globalny. Według przedmiotu wymiany istnieją: rynek dóbr i usług konsumpcyjnych, rynek czynników produkcji oraz rynek finansowy.

W gospodarce rynkowej funkcjonują różne modele struktur rynkowych. Najważniejsze z nich to: monopol (jeden sprzedawca), oligopol (kilku sprzedawców), konkurencja monopolistyczna (wielu sprzedawców oferujących zróżnicowane produkty) oraz konkurencja doskonała (wielu sprzedawców oferujących identyczne produkty).

Zapamiętaj! Mechanizm rynkowy działa poprzez wzajemne oddziaływanie popytu i podaży, które razem kształtują cenę. To podstawowa zasada funkcjonowania gospodarki rynkowej.

Popyt, podaż i prawa konsumenta

Popyt to zależność między ceną dobra a ilością, którą chcą kupić nabywcy. Według prawa popytu, gdy cena rośnie, wielkość popytu maleje (i odwrotnie). Z kolei podaż to zależność między ceną a ilością, którą oferują sprzedawcy. Prawo podaży mówi, że wzrost ceny powoduje zwiększenie wielkości podaży.

Gdy wielkość popytu równoważy wielkość podaży, powstaje punkt równowagi rynkowej, który wyznacza cenę równowagi. W tym punkcie rynek jest najbardziej efektywny.

W gospodarce rynkowej konsument jest określany jako "król rynku". Posiada on podstawowe prawa: do informacji, bezpieczeństwa, ochrony interesów ekonomicznych, zrzeszania się oraz do dochodzenia roszczeń. Nad ochroną praw konsumentów czuwają instytucje takie jak Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Inspekcja Handlowa.

Porada praktyczna: Jeśli kupiłeś wadliwy produkt, możesz złożyć reklamację - zawiadomienie sprzedawcy o wadzie. Pamiętaj też o różnicy między reklamacją (to twoje prawo) a gwarancją (to dobrowolne zobowiązanie sprzedawcy lub producenta).

Rola państwa w gospodarce

Mimo że w gospodarce rynkowej główną rolę odgrywa mechanizm rynkowy, państwo nadal pełni istotne funkcje: alokacyjną (rozdzielanie zasobów), redystrybucyjną (np. poprzez podatki) i stabilizacyjną (dbanie o równowagę gospodarczą).

Interwencjonizm państwowy to zespół działań podejmowanych przez państwo, aby wpłynąć na procesy gospodarcze. Państwo dostarcza też dobra publiczne - takie, z których korzystania nie można nikogo wykluczyć, np. obrona narodowa czy infrastruktura transportowa.

Najważniejsze narzędzia polityki gospodarczej państwa to:

• Polityka fiskalna - określanie poziomu podatków i wydatków państwa
• Polityka monetarna - kontrolowanie przez bank centralny podaży pieniądza

Państwo musi też przeciwdziałać zjawiskom kryzysowym, takim jak inflacja (wzrost ogólnego poziomu cen) czy bezrobocie, stosując odpowiednie instrumenty ekonomiczne.

Ciekawostka: Kiedy gospodarka wpada w recesję, państwo często obniża podatki, by pobudzić konsumpcję i inwestycje. To jeden ze sposobów ożywienia koniunktury!

Wzrost gospodarczy i budżet państwa

Wzrost gospodarczy to zwiększenie ilości produkowanych dóbr i usług, natomiast rozwój gospodarczy to długotrwały proces przemian jakościowych w gospodarce. Najpopularniejszym miernikiem wzrostu jest PKB (produkt krajowy brutto), a rozwoju - PKB per capita (PKB na mieszkańca).

Gospodarka nie rozwija się liniowo, lecz przechodzi przez fazy cyklu koniunkturalnego: recesję (kryzys), depresję, ożywienie i rozkwit (hossę). Długoterminowy kierunek zmian określa trend.

Budżet państwa to roczny plan dochodów i wydatków państwa. Pełni on funkcje: fiskalną (gromadzenie środków), redystrybucyjną (przesuwanie środków między grupami społecznymi) i stymulacyjną (wpływanie na gospodarkę).

Podstawowym źródłem dochodów budżetowych są podatki - obowiązkowe, bezzwrotne świadczenia na rzecz państwa. Gdy wydatki przewyższają dochody, powstaje deficyt, który finansowany jest poprzez dług publiczny, często w formie obligacji skarbowych.

Uwaga! Zbyt duży dług publiczny może zagrażać stabilności finansowej państwa, dlatego w Polsce i UE istnieją limity zadłużenia w stosunku do PKB.