Budowa atomu i izotopy

Każdy atom to jak mała planeta z jądrem w środku i elektronami krążącymi wokół. Liczba atomowa (Z) mówi ci, ile protonów ma atom, a liczba masowa (A) to suma protonów i neutronów.

Izotopy to jak rodzeństwo tego samego pierwiastka - mają tę samą liczbę protonów, ale różną liczbę neutronów. Najlepszy przykład? Wodór ma trzy "braci": zwykły wodór (1 proton), deuter $1 proton + 1 neutron$ i tryt $1 proton + 2 neutrony$.

Masa atomowa pierwiastka to średnia ważona mas wszystkich jego naturalnych izotopów. Obliczasz ją wzorem: Mat = $$ / 100%. To dlatego masa atomowa chloru w tablicy to 35,5 - bo to średnia z dwóch głównych izotopów!

💡 Pamiętaj: Nie wszystkie jądra są stabilne. Te niestabilne (jak wszystkie pierwiastki cięższe od bizmutu) rozpadają się radioaktywnie!

Radioaktywność i rozpady jąder

Gdy jądro atomowe jest niestabilne, pozbywa się nadmiaru energii przez rozpad radioaktywny. To jak wyrzucanie balastu z tonącego statku - jądro "wyrzuca" różne cząstki, żeby się ustabilizować.

Promieniowanie alfa (α) to wyrzucenie jądra helu - atom traci 4 jednostki masy i 2 protony. Promieniowanie beta (β) to przekształcenie neutronu w proton z emisją elektronu. Promieniowanie gamma (γ) to czysta energia - jak błysk światła, ale niewidoczny.

Okres półtrwania to czas, po którym połowa radioaktywnych atomów się rozpadnie. Niektóre izotopy mają okres kilku sekund, inne - miliardy lat! To jak odliczanie do zera, ale zawsze zostaje połowa z tego, co było.

💡 Ciekawostka: Izotopy sztuczne powstają w akceleratorach cząstek - bombardujemy stabilne jądra, żeby stworzyć nowe, niestabilne pierwiastki!

Elektrony i ich rozmieszczenie

Elektrony to nie małe kulki krążące wokół jądra - to orbitale, czyli obszary gdzie prawdopodobnie znajdziesz elektron. Wyobraź sobie to jak "chmury prawdopodobieństwa" o różnych kształtach.

Zasada Pauliego mówi, że na jednym orbitalu mogą być maksymalnie 2 elektrony, ale muszą mieć przeciwne spiny (jak para tańczących ludzi). Reguła Hunda to zasada "każdy na swoje miejsce" - elektrony wolą zajmować osobne orbitale tego samego typu, zanim zaczną się parować.

Konfiguracja elektronowa to adres każdego elektronu w atomie. Możesz ją zapisać na kilka sposobów - od prostego powłokowego (K, L, M, N) po szczegółowy klatkowy ze strzałkami pokazującymi spiny.

Promocja elektronowa to wyjątek od reguły - czasem elektron "skacze" na wyższy orbital, bo to bardziej opłacalne energetycznie. Tak robią chrom i miedź!

💡 Tip na egzamin: Pamiętaj kolejność zapełniania: 1s, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p... To jak instrukcja IKEA - krok po kroku!

Liczby kwantowe i układ okresowy

Każdy elektron ma swój unikalny "kod pocztowy" składający się z czterech liczb kwantowych. Główna (n) to numer "dzielnicy" (powłoki), poboczna (l) to typ "ulicy" (orbital s, p, d, f), magnetyczna (m) to konkretny "adres", a spinowa to "kierunek obrotu".

Układ okresowy to mapa właściwości pierwiastków. Numer grupy = liczba elektronów walencyjnych, numer okresu = liczba powłok elektronowych. Proste jak drut!

Promień atomowy zmienia się przewidywalnie: rośnie w dół grupy $więcej powłok = większy atom$ i maleje w prawo w okresie $więcej protonów = silniejsze przyciąganie elektronów$.

Aktywność chemiczna metali rośnie w dół grupy - im dalej elektrony od jądra, tym łatwiej je oddać. U niemetali jest odwrotnie - im mniejszy atom, tym chętniej przyciąga dodatkowe elektrony.

💡 Mnemotechnika: Pamiętaj "GDPM" - Grupa Daje Promień Maleje (w okresie), Grupa Daje Promień Rośnie (w grupie)!

Wiązania chemiczne i elektroujemność

Elektroujemność to "siła ssania" elektronów przez atom. Im większa różnica elektroujemności między atomami, tym bardziej polarne wiązanie. Wzór jest prosty: ΔE < 0,4 = wiązanie kowalencyjne niespolaryzowane, 0,4-1,7 = spolaryzowane, >1,7 = jonowe.

Jony mają inne rozmiary niż atomy - kationy (dodatnie) są mniejsze bo straciły elektrony, aniony (ujemne) są większe bo zyskały elektrony. To jak rozdęte vs ściśnięte balony.

Wiązanie koordynacyjne to specjalny typ wiązania kowalencyjnego - jeden atom "pożycza" parę elektronów drugiemu. Często spotykasz to w kompleksach metali.

Hybrydzacja (sp³, sp², sp) to "miksowanie" orbitali atomowych, żeby stworzyć nowe, lepiej dopasowane do tworzenia wiązań. To jak przygotowanie idealnych "gniazd" dla elektronów.

💡 Praktyczna rada: Liczba podstawników + wolne pary elektronowe = typ hybrydzacji. 4 = sp³, 3 = sp², 2 = sp!

Oddziaływania międzycząsteczkowe

Wiązania wodorowe to najsilniejsze oddziaływania między cząsteczkami - powstają gdy wodór związany z F, O lub N "przyciąga" kolejny atom tych pierwiastków. To dlatego woda ma tak wysoką temperaturę wrzenia!

Oddziaływania dipol-dipol to przyciąganie między częściowymi ładunkami w cząsteczkach polarnych. Wyobraź sobie to jak małe magnesy - plus przyciąga minus.

Związki tworzące wiązania wodorowe mają wyższe temperatury topnienia i wrzenia, lepiej rozpuszczają się w wodzie i są bardziej "klejące". To kluczowe dla zrozumienia właściwości wielu substancji!

💡 Zapamiętaj: Wiązania wodorowe = wysoka temperatura wrzenia. Dlatego HF wrze w 20°C, a HCl już w -85°C!