Chrom i jego właściwości

Chrom to twardy i kruchy metal, który występuje głównie na stopniach utlenienia II, III i VI. Na powietrzu ulega pasywacji - tworzy warstwę ochronną tlenku, która chroni go przed dalszym utlenianiem. Ciekawostką jest, że w konfiguracji elektronowej chromu ([Ar] 4s¹3d⁵) występuje promocja elektronowa z podpowłoki 4s na 3d.

Związki chromu wykazują różny charakter chemiczny zależnie od stopnia utlenienia. Związki Cr(II) mają charakter zasadowy, Cr(III) - amfoteryczny, a Cr(VI) - kwasowy. Wraz ze wzrostem stopnia utlenienia zwiększają się właściwości utleniające i kwasowe związków chromu.

Wodorotlenek chromu(III) Cr(OH)₃ jest doskonałym przykładem związku amfoterycznego:

• z kwasami tworzy jasnozielone roztwory jonów Cr³⁺
• z zasadami tworzy ciemnozielone roztwory $Cr(OH)₆$³⁻

Warto zapamiętać! W zależności od pH roztworu związki chromu(VI) występują jako jony chromianowe CrO₄²⁻ (żółty roztwór, pH>6,5) lub dichromianowe Cr₂O₇²⁻ (pomarańczowy roztwór, pH<6,5).

Reakcje związków chromu

Najważniejsze przemiany związków chromu można przedstawić jako cykl reakcji. Dichromian sodu w środowisku kwasowym (pH<6,5) przechodzi w jon Cr₂O₇²⁻, a w środowisku zasadowym (pH>6,5) w jon CrO₄²⁻. Te przemiany są odwracalne.

Przy działaniu reduktorów (np. Na₂SO₃, KNO₂) w środowisku kwasowym związki chromu(VI) redukują się do związków chromu(III). Przykładowa reakcja:

• K₂Cr₂O₇ + 4H₂SO₄ + 3KNO₂ → Cr₂(SO₄)₃ + 3KNO₃ + K₂SO₄ + 4H₂O

Siarczany chromu(III) w reakcji z NaOH tworzą wodorotlenek chromu(III), który może dalej reagować zarówno z kwasami (tworząc jony Cr³⁺), jak i z nadmiarem zasad (tworząc hydroksokompleksy). Co ciekawe, w warunkach utleniających związki chromu(III) mogą przejść w związki chromu(VI).

Praktyczna wskazówka! Zmiana barwy roztworu często sygnalizuje zmianę stopnia utlenienia chromu - od zielonej (Cr³⁺) przez żółtą (CrO₄²⁻) do pomarańczowej (Cr₂O₇²⁻). To doskonały wskaźnik wizualny przy analizie chemicznej.

Mangan i jego związki

Mangan to twardy i kruchy metal o konfiguracji elektronowej $Ar$ 4s²3d⁵. Jest bardzo aktywny chemicznie i może występować na wielu stopniach utlenienia: II, III, IV, V, VI i VII. Ta różnorodność daje mu niezwykłe bogactwo związków chemicznych.

Podobnie jak w przypadku chromu, związki manganu zmieniają swój charakter w zależności od stopnia utlenienia:

• Mn(II), Mn(III) - charakter zasadowy
• Mn(IV) - charakter amfoteryczny
• Mn(V), Mn(VI), Mn(VII) - charakter kwasowy

Mangan tworzy szereg tlenków i wodorotlenków o różnorodnych właściwościach. Szczególnie ważny jest tlenek manganu(IV) (MnO₂), który może być zarówno utleniaczem, jak i reduktorem. Manganianyjowe jony manganu(VII) (MnO₄⁻) są silnymi utleniaczami i nadają roztworom charakterystyczną fioletową barwę.

Ciekawostka! Nadmanganian potasu (KMnO₄) jest tak silnym utleniaczem, że ma właściwości dezynfekujące i jest używany jako środek antyseptyczny. Jeśli dodasz go do roztworu zawierającego substancje redukujące, zaobserwujesz odbarwienie fioletowego roztworu!

Żelazo - podstawowy metal przemysłowy

Żelazo to jeden z najważniejszych metali przemysłowych, który występuje głównie na II i III stopniu utlenienia. W zależności od temperatury tworzy cztery odmiany alotropowe, co ma ogromne znaczenie w metalurgii i produkcji stali.

Tlenki i wodorotlenki żelaza (FeO, Fe₂O₃, Fe(OH)₂, Fe(OH)₃) wykazują charakter amfoteryczny, co oznacza, że mogą reagować zarówno z kwasami, jak i zasadami. Żelazo jest dość reaktywne - reaguje z kwasami wypierając wodór $np. Fe + 2HCl → FeCl₂ + H₂$, a także bezpośrednio z chlorem $2Fe + 3Cl₂ → 2FeCl₃$.

Ważnym zjawiskiem jest pasywacja żelaza - reakcja ze stężonymi kwasami utleniającymi (HNO₃, H₂SO₄), która prowadzi do utworzenia warstwy ochronnej tlenku FeO na powierzchni metalu. Ta warstwa chroni żelazo przed dalszym utlenianiem i działaniem czynników zewnętrznych.

W praktyce! Zjawisko pasywacji wykorzystuje się w ochronie antykorozyjnej konstrukcji stalowych. Chociaż rdza (tlenek żelaza) może zniszczyć stal, to odpowiednio wytworzona warstwa pasywacyjna może skutecznie chronić metal przed zniszczeniem.

Reakcje związków żelaza

Związki żelaza(II) są zazwyczaj bladozielone, natomiast związki żelaza(III) mają charakterystyczną czerwonobrunatną barwę. Ta różnica kolorów pozwala łatwo rozpoznać stopień utlenienia żelaza w roztworze.

Chlorek żelaza(II) (FeCl₂) reagując z wodorotlenkiem sodu tworzy bladozielony osad wodorotlenku żelaza(II): FeCl₂ + 2NaOH → Fe(OH)₂ + 2NaCl. Wodorotlenek żelaza(II) łatwo utlenia się w powietrzu do wodorotlenku żelaza(III), co możemy zaobserwować jako zmianę barwy osadu z bladozielonej na czerwonobrunatną.

Podobnie siarczan(VI) żelaza(III) reaguje z NaOH tworząc czerwonobrunatny osad wodorotlenku żelaza(III). Po ogrzaniu wodorotlenki żelaza tracą wodę przechodząc w odpowiednie tlenki:

• Fe(OH)₂ → FeO + H₂O
• 2Fe(OH)₃ → Fe₂O₃ + 3H₂O

Wskazówka uczniowska! Jeśli na egzaminie pojawi się zadanie z reakcją utleniania-redukcji związków żelaza, zwróć uwagę na zmianę barwy - to podpowiedź, który stopień utlenienia występuje w związku.

Miedź i jej związki

Miedź to miękki, kowalny i ciągliwy metal o charakterystycznej czerwonobrązowej barwie. W przeciwieństwie do wcześniej omawianych metali, jest mniej aktywna chemicznie i nie wypiera wodoru z kwasów nieutleniających. Reaguje natomiast z kwasami o właściwościach utleniających, np. HNO₃.

Miedź występuje najczęściej na II stopniu utlenienia, rzadziej na I. W jej konfiguracji elektronowej ([Ar] 4s¹3d¹⁰) zachodzi promocja elektronowa. Pod wpływem wilgoci i CO₂ na powierzchni miedzi tworzy się patyna - zielona warstwa zasadowych węglanów (np. Cu₂CO₃(OH)₂), która chroni metal przed dalszym działaniem czynników atmosferycznych.

Tlenki miedzi mają różne barwy:

• Cu₂O (tlenek miedzi(I)) - ceglastoczerwony
• CuO (tlenek miedzi(II)) - czarny

Wodorotlenek miedzi(II) Cu(OH)₂ tworzy niebieski galaretowaty osad i ma charakter amfoteryczny - reaguje zarówno z kwasami (tworząc CuSO₄), jak i z nadmiarem zasad (tworząc kompleks Na₂[Cu(OH)₄]).

Fascynujący fakt! Patyna na miedzi to nie wada, a zaleta! Dzięki niej zabytki wykonane z miedzi i jej stopów (np. Statua Wolności) przetrwały setki lat, mimo narażenia na warunki atmosferyczne.

Porównanie właściwości metali przejściowych

Chrom, mangan, żelazo i miedź to metale przejściowe o podobnych, ale jednocześnie różniących się właściwościach chemicznych. Wszystkie mogą występować na różnych stopniach utlenienia i tworzą związki o barwach charakterystycznych dla danego stopnia utlenienia.

Kluczowe podobieństwa tych metali:

• Tworzą związki o charakterze amfoterycznym
• Ich wodorotlenki reagują zarówno z kwasami, jak i z zasadami
• Uczestniczą w reakcjach utleniania-redukcji
• Mogą tworzyć związki kompleksowe

Istotne różnice:

• Chrom tworzy żółte jony chromianowe i pomarańczowe dichromianowe
• Mangan tworzy fioletowe jony manganianowe(VII) i zielone manganianowe(VI)
• Żelazo(II) daje bladozielone związki, a żelazo(III) - czerwonobrunatne
• Miedź(II) tworzy charakterystyczne niebieskie roztwory i osady

Rada na egzamin! Ucząc się o metalach przejściowych, zwróć uwagę na zależność między stopniem utlenienia, barwą związku i jego charakterem chemicznym. To pomoże ci logicznie przewidzieć przebieg reakcji, nawet jeśli nie pamiętasz wszystkich szczegółów.