Metale bloku d

Metale bloku d charakteryzują się posiadaniem elektronów walencyjnych na dwóch różnych powłokach: 4s oraz 3d. To sprawia, że mają ciekawe właściwości chemiczne i zmienne stopnie utlenienia.

Miedź i chrom stanowią wyjątki w tej grupie - mają tylko jeden elektron na podpowłoce 4s, co wpływa na ich odmienne zachowanie chemiczne w porównaniu z innymi metalami tego bloku.

Warto wiedzieć! Właśnie ta specyficzna konfiguracja elektronowa odpowiada za zmienne właściwości chemiczne i fizyczne metali przejściowych, które wykorzystujemy w różnych dziedzinach życia - od biżuterii po przemysł ciężki.

Mangan

Mangan (Mn) to metal o konfiguracji elektronowej $Ar$ 4s² 3d⁵. Występuje głównie w stopniach utlenienia II, IV, VI i VII, co czyni go wszechstronnym pierwiastkiem w reakcjach chemicznych.

Jest dość aktywny chemicznie, ale na powietrzu ulega powolnej pasywacji. Reaguje z fluorowcami, siarką i kwasami nieutleniającymi, np. HCl, wypierając wodór: Mn + 2HCl → MnCl₂ + H₂

Mangan to drugi po żelazie najbardziej rozpowszechniony metal przejściowy. Ma wysoką temperaturę topnienia, srebrzystą barwę z różowym połyskiem oraz jest twardy i kruchy. W przyrodzie występuje głównie jako braunsztyn (MnO₂), z którego otrzymuje się czysty mangan w procesie aluminotermii: 3MnO₂ + 4Al → 2Al₂O₃ + 3Mn

Ciekawostka! Mangan jest niezbędnym mikroelementem dla roślin i zwierząt - bierze udział w procesach enzymatycznych i wspiera prawidłowy rozwój organizmu.

Związki manganu

Mangan tworzy szereg tlenków o różnym charakterze chemicznym, zależnym od stopnia utlenienia:

• MnO - zasadowy
• MnO₂ (braunsztyn) - amfoteryczny
• MnO₃ i Mn₂O₇ - kwaśne (reagują z wodą)

Sole manganu(II), jak MnCl₂, mają charakterystyczną bladoróżową barwę. Manganiany(VI) jak K₂MnO₄ są zielone, a manganiany(VII) jak KMnO₄ mają fioletową barwę.

Wodorotlenek manganu(II) - Mn(OH)₂ - to biały osad, który można otrzymać w reakcji: MnCl₂ + 2KOH → Mn(OH)₂ + 2KCl

Wodorotlenek manganu(II) jest związkiem nietrwałym i na powietrzu utlenia się do braunsztynu: 2Mn(OH)₂ + O₂ → 2MnO(OH)₂

Zapamiętaj! Zmiana barwy w związkach manganu jest doskonałym wskaźnikiem jego stopnia utlenienia - od bladoróżowej (Mn²⁺), przez zieloną (Mn⁶⁺), po fioletową (Mn⁷⁺).

Wpływ środowiska na właściwości utleniające jonów manganu

Anion manganianowy(VII) (MnO₄⁻) jest silnym utleniaczem, którego właściwości zależą od środowiska. Aby zaszła reakcja z MnO₄⁻, trzeba dodać reduktor, np. NO₂⁻ lub SO₃²⁻.

W zależności od pH środowiska, MnO₄⁻ redukuje się do różnych form:

• W środowisku zasadowym (OH⁻) → MnO₄²⁻ (zielony)
• W środowisku obojętnym (H₂O) → MnO₂↓ (brązowy osad)
• W środowisku kwasowym (H⁺) → Mn²⁺ (bezbarwny roztwór)

W doświadczeniach z KMnO₄ i Na₂SO₃ obserwujemy:

1. W środowisku zasadowym - fioletowy roztwór staje się zielony
2. W środowisku obojętnym - roztwór odbarwia się i wytrąca brązowy osad
3. W środowisku kwasowym - fioletowy roztwór po prostu się odbarwia

Eksperymentuj! Próbując dodać KMnO₄ do różnych roztworów o odmiennym pH, możesz łatwo zaobserwować te zmiany kolorów i nauczyć się rozpoznawać środowisko reakcji.

Chrom

Chrom (Cr) ma konfigurację elektronową $Ar$ 4s¹ 3d⁵, gdzie najwyższą energię mają elektrony 3d⁵, a najniższą 4s¹. To twardy, srebrzysto-biały metal odporny na korozję.

W związkach chrom występuje najczęściej na II, III i VI stopniu utlenienia. Jego tlenki mają różny charakter chemiczny:

• CrO (tlenek chromu(II)) - zasadowy, czarny
• Cr₂O₃ (tlenek chromu(III)) - amfoteryczny, zielony
• CrO₃ (tlenek chromu(VI)) - kwasowy, czerwony

Chrom ulega pasywacji na powietrzu, pokrywając się warstwą tlenku chromu(III). Nie reaguje z wodą, ale z kwasem solnym reaguje, wypierając wodór: Cr + 2HCl → CrCl₂ + H₂

Wodorotlenki chromu również mają różny charakter:

• Cr(OH)₂ - zasadowy, brunatny
• Cr(OH)₃ - amfoteryczny, szaro-zielony

Zastosowanie! Dzięki odporności na korozję, chrom jest szeroko stosowany do galwanicznego pokrywania innych metali, nadając im połysk i odporność na czynniki zewnętrzne - dlatego tak wiele elementów w naszym otoczeniu jest "chromowanych".

Związki chromu

Wodorotlenek chromu(II) (Cr(OH)₂) ma charakter zasadowy - reaguje z kwasami, ale nie z zasadami. W reakcji z kwasem solnym tworzy chlorek chromu(II): Cr(OH)₂ + 2HCl → CrCl₂ + 2H₂O

Wodorotlenek chromu(III) (Cr(OH)₃) wykazuje charakter amfoteryczny - reaguje zarówno z kwasami, jak i zasadami. W reakcji z kwasem solnym tworzy chlorek chromu(III): Cr(OH)₃ + 3HCl → CrCl₃ + 3H₂O

W reakcji z wodorotlenkiem potasu tworzy heksahydroksochromian(III) potasu: Cr(OH)₃ + 3KOH → K₃$Cr(OH)₆$

Te różne zachowania wodorotlenków chromu możesz łatwo zaobserwować w probówkach:

• Cr(OH)₂ rozpuszcza się tylko w kwasie
• Cr(OH)₃ rozpuszcza się zarówno w kwasie, jak i zasadzie

Eksperyment! Dodając HCl i KOH do zawiesin Cr(OH)₂ i Cr(OH)₃, możesz samodzielnie sprawdzić ich charakter chemiczny i zaobserwować zachodzące reakcje.

Sole chromu

W solach chromu na II i III stopniu utlenienia (np. CrCl₂, CrCl₃) pierwiastek ten występuje jako jon prosty (Cr²⁺, Cr³⁺). CrCl₂ działa jako reduktor, natomiast CrCl₃ może pełnić rolę zarówno reduktora, jak i utleniacza.

Na VI stopniu utlenienia chrom w solach występuje w postaci jonu złożonego:

• K₂CrO₄ (chromian(VI) potasu) zawiera jon CrO₄²⁻
• K₂Cr₂O₇ (dichromian(VI) potasu) zawiera jon Cr₂O₇²⁻ Oba związki działają jako silne utleniacze.

Efektownym doświadczeniem jest tzw. "wulkan" z dichromianu(VI) amonu. Po zainicjowaniu reakcji (zapaleniem zapałki) pomarańczowe kryształki zamieniają się w zielony proszek, zwiększając objętość, a reakcji towarzyszą iskry. Zachodzi wtedy rozklad: (NH₄)₂Cr₂O₇ → Cr₂O₃ + N₂ + 4H₂O

Uwaga! "Wulkan chromiany" to spektakularne, ale niebezpieczne doświadczenie - zawsze obserwuj je tylko pod nadzorem nauczyciela, gdyż związki chromu(VI) są toksyczne!

Wpływ środowiska na trwałość jonów chromianowych

Jony chromianowe (VI) i dichromianowe (VI) wykazują różną trwałość w zależności od pH środowiska:

Dichromian(VI) potasu (K₂Cr₂O₇) o pomarańczowej barwie:

• W środowisku zasadowym (po dodaniu KOH) zmienia kolor na żółty, ponieważ powstają jony chromianowe (VI)
• W środowisku kwasowym pozostaje pomarańczowy

Reakcja: Cr₂O₇²⁻ + 2OH⁻ → 2CrO₄²⁻ + H₂O

Chromian(VI) potasu (K₂CrO₄) o żółtej barwie:

• W środowisku kwasowym (po dodaniu HCl) zmienia kolor na pomarańczowy, ponieważ powstają jony dichromianowe (VI)
• W środowisku zasadowym pozostaje żółty

Reakcja: 2CrO₄²⁻ + 2H⁺ → Cr₂O₇²⁻ + H₂O

Praktyczna wskazówka! Ta właściwość jonów chromu pozwala wykorzystywać je jako wskaźniki pH - zapamiętaj, że żółty kolor wskazuje na środowisko zasadowe, a pomarańczowy na kwasowe.

Właściwości utleniające chromu(VI)

Dichromian(VI) potasu (K₂Cr₂O₇) jest silnym utleniaczem, co można zaobserwować w reakcji z etanolem w obecności kwasu siarkowego.

Po dodaniu etanolu do roztworu K₂Cr₂O₇ w środowisku kwasowym (H₂SO₄) obserwujemy zmianę koloru z pomarańczowego na zielony. Jest to reakcja egzotermiczna, w której:

• Dichromian(VI) redukuje się do jonów chromu(III) (zielona barwa)
• Etanol utlenia się do kwasu etanowego (octowego)

Równanie reakcji: K₂Cr₂O₇ + 3CH₃CH₂OH + 8H₂SO₄ → 2Cr₂(SO₄)₃ + 3CH₃COOH + 2K₂SO₄ + 11H₂O

W procesie tym zachodzą następujące półreakcje:

• Redukcja: Cr₂O₇²⁻ + 14H⁺ + 6e⁻ → 2Cr³⁺ + 7H₂O
• Utlenianie: CH₃CH₂OH + H₂O → CH₃COOH + 4H⁺ + 4e⁻

Wskazówka praktyczna! Ta reakcja jest podstawą chemicznego wykrywania alkoholu w wydychanym powietrzu - zmiana barwy z pomarańczowej na zieloną świadczy o obecności etanolu.

Żelazo

Żelazo to srebrzysty, miękki metal o wysokiej temperaturze topnienia i właściwościach ferromagnetycznych. Jest kowalny i ciężki. Czyste żelazo jest odporne na działanie wody i powietrza, jednak żelazo techniczne łatwo ulega korozji.

W przyrodzie występuje w różnych związkach:

• Magnetyt (Fe₃O₄)
• Hematyt (Fe₂O₃)
• Piryt (FeS₂)
• Syderyt (FeCO₃)

Żelazo tworzy związki głównie na II i III stopniu utlenienia. Trwalsza jest konfiguracja Fe³⁺ (3d⁵), ponieważ jest korzystniejsza energetycznie. Związki żelaza(III) mają charakterystyczną brązową barwę, a związki żelaza(II) - bladozieloną.

Z chlorem żelazo tworzy chlorek żelaza(III): 2Fe + 3Cl₂ → 2FeCl₃

Z kwasami reaguje różnie:

• Z rozcieńczonym HCl: Fe + 2HCl → FeCl₂ + H₂
• Z stężonym H₂SO₄: 2Fe + 6H₂SO₄ (stęż.) → Fe₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O
• Z stężonym HNO₃ lub H₂SO₄ na zimno ulega pasywacji

Ciekawostka metalurgiczna! Choć żelazo jest jednym z najpowszechniejszych metali na Ziemi, czyste żelazo prawie nie występuje w przyrodzie - większość wydobywamy jako rudy żelaza i przetwarzamy w wielkich piecach.