Wietrzenie skał

Wietrzenie to proces rozpadu skał, w wyniku którego powstaje zwietrzelina. To jeden z najważniejszych procesów zewnętrznych (egzogenicznych) kształtujących powierzchnię Ziemi, obok erozji, transportu i akumulacji materiału skalnego.

Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) powoduje rozpad skał bez zmiany ich składu chemicznego. Najważniejsze jego rodzaje to wietrzenie termiczne (rozpad ziarnisty skał), mrozowe (powstawanie gołoborzy), solne i ilaste.

Wietrzenie chemiczne zmienia skład chemiczny skał. Zachodzi poprzez rozpuszczanie (w wapieniach, gipsach i dolomitach), utlenianie (np. z czarnego hematytu tworzy czerwony), uwadnianie (łączenie minerałów z wodą) i uwęglanowienie $krasowienie - rozpuszczanie dwutlenku węgla w wodzie$.

Ciekawostka! Wietrzenie to pierwszy etap zmian krajobrazu - bez niego nie byłoby możliwe powstawanie gleby, która jest niezbędna do rozwoju roślinności.

Wietrzenie biologiczne i ruchy masowe

Wietrzenie biologiczne dominuje w strefie równikowej razem z wietrzeniem chemicznym. Jest wynikiem działalności organizmów żywych, np. korzeni drzew rozsadzających skały czy zwierząt ryjących w ziemi, co prowadzi do mechanicznego rozkruszania materiału skalnego.

Ruchy masowe to przemieszczanie się materiału skalnego pod wpływem siły ciężkości. Zachodzą głównie na stokach - nachylonych powierzchniach łączących grzbiet z podnóżem. Na przebieg ruchów masowych wpływają: nachylenie stoku, rodzaj skał, układ warstw skalnych i ilość opadów.

Ruchy masowe występują, gdy równowaga stoku zostaje zaburzona. Może to nastąpić przez nasączenie zwietrzeliny wodą z deszczu, podcięcie stoku przez erozję czy trzęsienia ziemi.

Uwaga! Im większe nachylenie stoku, tym większe ryzyko wystąpienia gwałtownych ruchów masowych, które mogą być niebezpieczne dla człowieka i infrastruktury!

Rodzaje ruchów masowych

Odpadanie to odrywanie i przemieszczanie okruchów skalnych w dół, gdzie żłobią podłużną rynnę zwaną żlebem. Materiał gromadzi się u dołu w formie stożka usypiskowego (piarg).

Obrywanie polega na nagłym odrywaniu dużych warstw skalnych i gromadzeniu ich u podnóża stoku, gdzie tworzą blokowisko skalne. Jest to najbardziej gwałtowny rodzaj ruchu masowego.

Osuwanie to gwałtowne zsuwanie zwietrzeliny, w efekcie czego powstaje osuwisko, a materiał na dole tworzy jęzor osuwiskowy. Występuje na stokach o dużym nachyleniu.

Spływanie zachodzi na stromych stokach pod wpływem opadów deszczu. Zwietrzelina przemieszczająca się w dół jest przesiąknięta wodą. Wyróżniamy spływy błotne, ziemne i gruzowe.

Spełzywanie to powolne zsuwanie zwietrzeliny na stokach o niewielkim nachyleniu. Jego oznakami są m.in. powyginane pnie drzew.

Ciekawostka! Osuwiska mogą przemieszczać ogromne masy skalne i ziemi w bardzo krótkim czasie, niszcząc wszystko na swojej drodze!

Ruchy masowe w różnych strefach klimatycznych i procesy krasowe

W klimacie zimnym występuje soliflukcja - wieloletnia zmarzlina pod wpływem ciężkości spływa po zalegającej zamarzniętej warstwie, tworząc na stoku charakterystyczne języki soliflukcyjne.

W klimacie gorącym i wilgotnym zachodzi cieczenie - nasączona wodą gruba warstwa zwietrzeliny przemieszcza się głębiej niż w innych strefach, nawet pod pokrywą roślinną poniżej strefy korzeniowej.

Krasowienie to proces rozpuszczania skał pod wpływem wody z rozpuszczonym dwutlenkiem węgla, tworzącym kwas węglowy (H₂CO₃). Najbardziej podatne na krasowienie są skały węglanowe (wapienie i dolomity), siarczanowe (gips) i chlorkowe (sól kamienna).

Proces krasowienia można zapisać równaniem: CaCO₃ + H₂CO₃ → Ca(HCO₃)₂. Efekty są najlepiej widoczne w skałach zawierających węglan wapnia (CaCO₃).

Pamiętaj! Mechanika gruntu to dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem właściwości gruntów, co pomaga przewidywać ruchy masowe i zapobiegać ich niszczącym skutkom.

Czynniki wpływające na krasowienie i rzeźba krasowa

Na tempo rozpuszczania skał wpływają: ilość wody opadowej, pokrywa roślinna i glebowa, ilość dwutlenku węgla, rodzaj skały, temperatura wody oraz ukształtowanie terenu. Im więcej czynników sprzyja krasowieniu, tym proces przebiega szybciej.

Rzeźba krasowa charakteryzuje się specyficznymi formami powierzchniowymi, takimi jak:

• lejki krasowe - zagłębienia powstałe przez rozpuszczanie skał
• ponory - miejsca, gdzie woda z powierzchni wpływa pod ziemię
• polja - rozległe obniżenia terenu o płaskim dnie
• ostańce - pojedyncze wzniesienia pozostałe po rozpuszczeniu otaczających skał

W jaskiniach krasowych występują charakterystyczne formy naciekowe:

• stalaktyty - nacieki zwisające z sufitu jaskini
• stalagmity - nacieki wyrastające z dna jaskini
• stalagnat - połączenie stalaktytu i stalagmitu
• draperie - cienkie warstwy nacieków na ścianach jaskiń

Fascynujące! Jaskinie krasowe mogą powstawać przez tysiące lat, a niektóre formacje naciekowe rosną zaledwie kilka milimetrów na stulecie!

Rzeźbotwórcza działalność rzek

Rzeki są jednym z najważniejszych czynników kształtujących powierzchnię Ziemi. W swojej działalności rzeźbotwórczej rzeka dzieli się na trzy odcinki: bieg górny, środkowy i dolny, które różnią się charakterem i intensywnością procesów.

W dolinie rzecznej wyróżniamy:

• koryto rzeki - miejsce, którym płynie woda
• terasy zalewowe - obszary po bokach rzeki, na które wylewa się woda podczas powodzi
• łożysko rzeki - obejmuje koryto i terasy zalewowe

Intensywność działalności rzeźbotwórczej wód płynących zależy od spadku rzeki, prędkości płynącej wody, charakteru podłoża oraz warunków klimatycznych. Baza erozyjna to najniższy poziom, do którego rzeka może erodować podłoże.

Górny bieg rzeki charakteryzuje się dużym spadkiem i intensywną erozją wgłębną. Można tu spotkać wodospady - progi skalne, z których spływa woda.

Pomyśl! Patrząc na dolinę rzeczną, możesz odczytać historię działalności rzeki na przestrzeni tysięcy lat, widząc zarówno stare, jak i nowe terasy rzeczne.

Typy ujść rzecznych i działalność wód opadowych

Ujście to miejsce, w którym rzeka wpływa do innego zbiornika wodnego. Wyróżniamy dwa główne typy ujść rzecznych:

Delta tworzy się, gdy rzeka wpada do płytkiego morza bez silnych prądów przybrzeżnych. Materiał niesiony przez rzekę osadza się i tworzy charakterystyczny, rozwidlony kształt przypominający grecką literę delta (Δ). Przykładami rzek z ujściami deltowymi są: Missisipi, Amazonka, Wołga i Wisła.

Estuarium (ujście lejkowate) powstaje, gdy rzeka wpada do morza z dużymi pływami lub silnymi prądami przybrzeżnymi. Prądy morskie uniemożliwiają osadzanie materiału u ujścia, a silne pływy powodują mieszanie się wody słodkiej i słonej. Rzeki z ujściem estuariowym to np. Świętego Wawrzyńca, Garonna i Tamiza.

Wody opadowe również kształtują powierzchnię Ziemi poprzez ablację deszczową - spłukiwanie zwietrzeliny. Ciekawym efektem działalności wód opadowych są piramidy ziemne - powstają, gdy roślinność lub głazy chronią znajdujący się pod nimi materiał skalny przed erozją.

Czy wiesz? Delta Wisły jest stosunkowo młodą formą - zaczęła się tworzyć około 500 lat temu, gdy zaprzestano usypywania sztucznych tam na Wiśle.

Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów

Lodowce i lądolody kształtują powierzchnię Ziemi poprzez erozję - niszczenie podłoża. Wyróżniamy trzy rodzaje erozji lodowcowej:

• detrakcja (wyorywanie)
• detersja (ścieranie)
• egzaracja (zdzieranie)

W wyniku erozyjnej działalności lodowców górskich powstają charakterystyczne formy terenu:

• doliny U-kształtne - powstają przez przemieszczanie się jęzora lodowcowego
• kotły lodowcowe (kary, cyrki) - wielkie zagłębienia w polu firnowym, otoczone z trzech stron ścianami skalnymi
• doliny zawieszone - odgałęzienia dolin U-kształtnych, kończące się wyraźnym progiem
• barańce zawieszane (mutony) - wygładzone skały o asymetrycznym kształcie

Moreny to materiał transportowany przez lodowiec. Wyróżniamy różne ich rodzaje:

• denna - płaska lub falista warstwa osadów
• boczna - wał osadów biegnący wzdłuż zboczy doliny
• środkowa - wał biegnący środkiem zlodowaconej doliny
• czołowa - wał usypany przed czołem lodowca

Wyobraź sobie! Lodowce potrafią przenosić ogromne głazy na setki kilometrów, zostawiając je daleko od miejsca pochodzenia jako świadectwo swojej potęgi.

Formy polodowcowe i rzeźbotwórcza działalność wiatru

W krajobrazie Polski wyróżniamy dwa typy rzeźby polodowcowej:

• krajobraz staroglacjalny - przekształcone formy polodowcowe (Polska południowa i środkowa)
• krajobraz młodoglacjalny - wyraźne i dobrze zachowane formy polodowcowe (Polska północna)

Formy glacjalne powstałe w wyniku działalności lądolodów to:

• moreny czołowe - zbudowane z gliny zwałowej
• moreny denne - powstałe podczas wycofywania lądolodu (o mniejszej różnicy wysokości)
• głazy narzutowe (eratyki) - duże głazy świadczące o ogromnej sile niszczącej lądolodu

Procesy eoliczne to kształtowanie powierzchni przez wiatr poprzez erozję, transport i akumulację. Ich intensywność zależy od klimatu, ukształtowania terenu i działalności człowieka.

Niszcząca działalność wiatru przejawia się poprzez deflację - wywiewanie cząsteczek mineralnych z powierzchni skał luźnych. W jej wyniku powstają:

• misy deflacyjne (niecki) - zagłębienia powstałe przez wywiewanie piasku
• ostańce deflacyjne - pagórki o stromych stokach
• bruk deflacyjny - pokrywa z grubych żwirów, kamieni i głazów

Fascynujące! Wiatr może przenosić drobny pył na odległość tysięcy kilometrów - pył z Sahary czasem dociera aż do Polski!

Niszcząca i budująca działalność wiatru oraz rodzaje pustyń

Korazja to proces rysowania, polerowania, ścierania i drążenia skał przez twarde ziarna mineralne niesione przez wiatr. W jej wyniku powstają:

• graniaki wiatrowe - głazy i okruchy o ściętych, wypolerowanych powierzchniach
• grzyby skalne - skałki o kształcie zbliżonym do grzyba
• bruzdy korazyjne - wąskie podłużne zagłębienia oddzielone grzbietami (jardangami)

Transport wiatrowy odbywa się na trzy sposoby:

• pełzanie - toczenie materiału po podłożu
• saltacja (skakanie) - chwilowe odrywanie materiału od podłoża
• suspensja - utrzymywanie drobin materiału w powietrzu przez dłuższy czas

Budująca działalność wiatru tworzy:

• ripplemarki (zmarszczki eoliczne) - drobne grzbiety oddzielone niewielkimi obniżeniami
• wydmy - piaszczyste wzniesienia o łagodnych stokach dowietrznych i stromych zawietrznych

Wyróżniamy kilka rodzajów pustyń:

• ilasta (playa, thyr) - pokryta spękanym iłem
• kamienista (hamada) - obszar z gołymi skałami, pozbawiony roślinności
• żwirowa (serir) - zbudowana ze żwiru i dużych ziaren piasku
• piaszczysta (erg) - charakteryzująca się wyraźnymi wydmami

Ciekawostka! Największe wydmy znajdują się na Saharze we wschodniej części Algierii - niektóre sięgają nawet 300 metrów wysokości!