Rozwój sieci osadniczej na świecie

Osadnictwo to proces osiedlania się ludności na określonym terenie. Jednostki osadnicze dzielimy głównie na wsie (gdzie mieszkańcy tradycyjnie zajmowali się rolnictwem) i miasta (gdzie dominuje działalność pozarolnicza).

Granica między miastem a wsią staje się coraz bardziej płynna. Wiele wsi zatraca rolniczy charakter, a mieszkańcy miast przenoszą się na obszary wiejskie, tworząc tzw. kontinuum miejsko-wiejskie. Dlatego w większości krajów status jednostek osadniczych regulują normy prawne.

Współczesne wsie bardzo się zmieniają. W krajach Unii Europejskiej obserwujemy spadek liczby gospodarstw i wzrost powierzchni tych, które pozostały. Wsie położone blisko miast stają się ich "sypialniami", a te atrakcyjne przyrodniczo rozwijają funkcje turystyczne. Jednocześnie wsie oddalone od dużych miast wyludniają się na skutek emigracji zarobkowej młodych osób.

Warto wiedzieć! Na lokalizację jednostek osadniczych i rozwój sieci osadniczej wpływa wiele czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych. Do przyrodniczych należą: położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, żyzność gleb, dostęp do wody, warunki klimatyczne i surowce mineralne. Czynniki pozaprzyrodnicze to m.in. funkcje obronne i administracyjne, poziom rozwoju handlu, bliskość infrastruktury transportowej i rozwój przemysłu.

Urbanizacja i jej fazy

Urbanizacja to proces rozwoju miast, obejmujący powstawanie nowych ośrodków miejskich oraz rozwój już istniejących. W szerszym znaczeniu oznacza przekształcanie się tradycyjnego społeczeństwa wiejskiego w miejskie.

Urbanizacja zachodzi jednocześnie na kilku płaszczyznach:

• demograficznej - wzrost liczby ludności miejskiej
• przestrzennej - zwiększenie przestrzeni miejskiej
• ekonomicznej - zmiany w strukturze zatrudnienia (więcej osób pracuje poza rolnictwem)
• społecznej - upowszechnianie miejskiego stylu życia wśród ludności wiejskiej (semiurbanizacja)

Rozwój miast przebiega przez cztery fazy urbanizacji:

1. Urbanizacja wstępna - stopniowy wzrost koncentracji ludności w centrach miast, napływ imigrantów z obszarów wiejskich (typowa dla krajów Azji i Afryki jak Laos, Wietnam, Uganda)

2. Suburbanizacja - szybki wzrost zaludnienia przedmieść, zmniejszanie się liczby ludności w centrach, powstawanie slumsów (występuje m.in. w Indiach, Nigerii)

3. Dezurbanizacja - osiedlanie się ludzi w strefach podmiejskich, wyludnianie się śródmieść, rozwój przedmieść (suburbiów) z jednorodzinną zabudową (typowa dla krajów wysoko rozwiniętych)

4. Reurbanizacja - ponowny wzrost liczby ludności w centrach miast, odnowa centralnych dzielnic (obserwowana w dużych miastach wysoko rozwiniętych państw)

Ciekawostka! Na świecie obserwujemy obecnie wszystkie fazy urbanizacji jednocześnie. Wynika to z różnic w poziomie rozwoju gospodarczego krajów - te o niskim poziomie rozwoju przechodzą urbanizację wstępną i suburbanizację, a wysoko rozwinięte - dezurbanizację i reurbanizację.

Fazy urbanizacji a gęstość zaludnienia

Każda faza urbanizacji charakteryzuje się specyficznym rozkładem gęstości zaludnienia w mieście i jego okolicach:

1. Urbanizacja wstępna

• Stopniowy wzrost koncentracji ludności w centrach miast
• Napływ imigrantów z obszarów wiejskich spowodowany rozwojem przemysłu i usług
• Procesy urbanizacyjne zachodzą głównie na płaszczyźnie ekonomicznej i demograficznej
• Przykłady: miasta w Laosie, Wietnamie, Ugandzie, Etiopii, Kenii

2. Suburbanizacja

• Szybki wzrost zaludnienia przedmieść przy jednoczesnym zmniejszaniu się liczby ludności w centrach
• Zamożni mieszkańcy przenoszą się na obszary podmiejskie
• Napływ ludności wiejskiej powoduje rozrastanie się osiedli peryferyjnych i powstawanie slumsów
• Przykłady: miasta w Indiach, Nigerii, Kenii

3. Dezurbanizacja

• Osiedlanie się ludzi w strefach podmiejskich
• Lokalizowanie na obrzeżach obiektów przemysłowych i usługowych
• Przekształcanie podmiejskich wsi w przedmieścia (suburbia)
• Wyludnianie się śródmieść - tzw. kryzys miasta centralnego
• Typowa dla krajów wysoko rozwiniętych (np. USA)

4. Reurbanizacja

• Ponowny wzrost liczby ludności w centrach miast
• Odnowa centralnych dzielnic, które często zmieniają swoje funkcje (np. na centra finansowe)
• Obserwowana w dużych miastach państw wysoko rozwiniętych (USA, Japonia)

Zapamiętaj! Faza urbanizacji zależy od poziomu rozwoju gospodarczego kraju. W jednym momencie na świecie występują wszystkie fazy - w krajach słabiej rozwiniętych pierwsze dwie, a w krajach wysoko rozwiniętych dwie ostatnie.

Wskaźnik urbanizacji i jego konsekwencje

Wskaźnik urbanizacji to miara poziomu urbanizacji danego obszaru, wyrażająca procentowy udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności. Jego wartość odzwierciedla poziom rozwoju gospodarczego:

• W krajach słabo rozwiniętych, gdzie większość pracuje w rolnictwie, wskaźnik jest niski (poniżej 40%) - np. 13% w Burundii
• W krajach wysoko rozwiniętych, gdzie dominują usługi i przemysł, przekracza 80% - np. 98% w Belgii, 87% w Szwecji
• Wyjątkiem są niektóre państwa Ameryki Południowej (np. Brazylia, Argentyna) z wysokim wskaźnikiem (70-90%) wynikającym nie z rozwoju gospodarczego, a z braku miejsc pracy na wsi

W Polsce wskaźnik urbanizacji wynosi około 60%, przy czym jest wyższy w części południowo-zachodniej, a niższy w południowo-wschodniej.

Zjawisko nadurbanizacji (urbanizacji pozornej) to niekontrolowany napływ ludności i rozrost przestrzeni miast, nieproporcjonalny do rozwoju gospodarczego.

Główne przyczyny urbanizacji to:

• Brak miejsc pracy w rolnictwie i "głód ziemi"
• Łatwiejszy dostęp do edukacji, kultury i opieki medycznej w miastach
• Promowanie miejskiego stylu życia
• Rozbudowa dzielnic podmiejskich
• Zmiany granic administracyjnych miast
• Napływ imigrantów z państw słabiej rozwiniętych
• Korzyści ekonomiczne związane z funkcjonowaniem w aglomeracjach
• Globalizacja gospodarki i koncentracja ośrodków decyzyjnych w metropoliach

To ważne! Poziom urbanizacji jest jednym z kluczowych czynników wpływających na rozmieszczenie ludności - zarówno w skali globalnej, jak i krajowej (np. w Polsce). Obszary silnie zurbanizowane cechują się zazwyczaj wyższą gęstością zaludnienia.

Skutki urbanizacji i procesy metropolizacji

Urbanizacja niesie ze sobą zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje dla społeczeństwa i środowiska.

Pozytywne skutki urbanizacji:

• Liczne i zróżnicowane miejsca pracy
• Możliwość uzyskania wyższych zarobków
• Rozwój infrastruktury technicznej i transportu zbiorowego
• Szerszy rynek zbytu dla przedsiębiorców
• Funkcjonowanie instytucji kulturalnych
• Rozwój usług i wzrost świadomości ekologicznej
• Tworzenie terenów zielonych i rekreacyjnych

Negatywne skutki urbanizacji:

• Trudności w znalezieniu zatrudnienia z powodu dużej konkurencji
• Wyższe koszty utrzymania i transportu
• Wzrost zanieczyszczenia środowiska
• Specyficzny mikroklimat (miejska wyspa ciepła)
• Powstawanie dzielnic nędzy z prowizoryczną zabudową
• Częstsze występowanie chorób cywilizacyjnych
• Nasilenie konfliktów społecznych i zjawisk patologicznych

Procesy metropolizacji obejmują kształtowanie się metropolii oraz obszarów metropolitalnych. Metropolie to duże miasta (zwykle powyżej 1 mln mieszkańców), stanowiące centra rozwoju społeczno-gospodarczego w skali krajowej lub międzynarodowej.

Aby miasto można było uznać za metropolię, powinno ono:

• Skupiać siedziby zarządów instytucji finansowych, organizacji międzynarodowych lub koncernów
• Posiadać duży potencjał gospodarczy i innowacyjny
• Funkcjonować jako węzeł w sieci powiązań komunikacyjnych
• Wyróżniać się wartością historyczną, kulturową lub architektoniczną
• Wywierać wpływ na otoczenie, prowadząc do rozwoju obszaru metropolitalnego

Ciekawostka! Czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze wpływają nie tylko na powstawanie jednostek osadniczych, ale także na ich dalszy rozwój w kierunku metropolii. Przykładami światowych metropolii są Londyn, Paryż i Nowy Jork.

Funkcje miast i największe zespoły miejskie

Miasta w zależności od czynników wpływających na ich powstanie i rozwój pełnią określone funkcje. Współczesne ośrodki miejskie są zwykle wielofunkcyjne (poligenetyczne).

Najważniejsze funkcje miast:

• Administracyjno-polityczna - siedziby władz (np. Warszawa, Londyn)
• Przemysłowa - ośrodki produkcyjne (np. Gliwice, Dortmund)
• Handlowa - skupiska sklepów, hurtowni i giełd (np. Poznań, Mediolan)
• Transportowa - węzły komunikacyjne (np. Gdańsk, Rotterdam)
• Edukacyjna - siedziby szkół i uczelni (np. Lublin, Cambridge)
• Turystyczna - miejsca wypoczynku (np. Zakopane, Chamonix)
• Uzdrowiskowa - miejsca lecznicze (np. Krynica-Zdrój, Baden-Baden)
• Religijna - ośrodki kultu religijnego (np. Częstochowa, Mekka)

Megamiasta to ogromne ośrodki miejskie liczące kilkadziesiąt milionów mieszkańców, które pojawiły się w drugiej połowie XX wieku. Często pełnią funkcje metropolitalne.

Najludniejsze zespoły miejskie świata (2018):

1. Tokio (Japonia) - 37,5 mln
2. Delhi (Indie) - 28,5 mln
3. Szanghaj (Chiny) - 25,6 mln
4. São Paulo (Brazylia) - 21,7 mln
5. Meksyk (Meksyk) - 21,6 mln

Dokładna liczba mieszkańców wielkich miast jest trudna do określenia ze względu na:

• W krajach biednych - wysoki przyrost naturalny i niekontrolowany napływ imigrantów
• W krajach rozwiniętych - kwestie formalno-prawne (np. oficjalnie Paryż ma 2 mln mieszkańców, ale aglomeracja paryska aż 11 mln)

Pamiętaj! Czynniki przyrodnicze rozmieszczenia ludności (jak dostęp do wody, żyzne gleby) historycznie wpływały na lokalizację miast, ale obecnie coraz większą rolę odgrywają czynniki pozaprzyrodnicze (jak rozwój przemysłu, transportu i usług).

Formy zespołów miejskich

Wraz z rozwojem urbanizacji tworzyły się różne formy złożonych zespołów miejskich:

Aglomeracja monocentryczna - składa się z dużego miasta centralnego pełniącego wiele funkcji (także metropolitalnych) oraz otaczającej go strefy podmiejskiej z mniejszymi miastami-satelitami. Przykładami są aglomeracja warszawska, paryska czy moskiewska.

Aglomeracja policentryczna (konurbacja) - składa się z kilku dużych miast podobnej wielkości, z których żadne nie jest dominujące. Miasta te uzupełniają się funkcjonalnie dzięki dobrze rozwiniętej sieci transportowej. Przykładami są centralna część Nadrenii-Północnej Westfalii w Niemczech czy konurbacja górnośląska/katowicka w Polsce.

Megalopolis - rozległy, silnie zurbanizowany obszar, w którym poszczególne zespoły miejskie (aglomeracje monocentryczne i konurbacje) wzajemnie się przenikają i łączą. Największe megalopolis znajdują się w:

• krajach rozwiniętych: USA, Wielkiej Brytanii i Japonii
• krajach mniej rozwiniętych: Brazylii, Indiach, Indonezji i Chinach

Przykłady największych megalopolis:

• Tokaido (Nippon Megalopolis) - 65 mln mieszkańców, obejmuje m.in. Tokio, Osakę, Kioto
• Wizagmahanagar - 58 mln mieszkańców, obejmuje m.in. Kolkatę, Dhakę
• BosWash (północno-wschodniego wybrzeża USA) - 45 mln mieszkańców, obejmuje Baltimore-Waszyngton, Filadelfię, Nowy Jork, Boston
• ChiPitts (Wielkich Jezior) - 35 mln mieszkańców, obejmuje Chicago, Detroit, Cleveland, Pittsburgh
• Megalopolis Angielskie - 30 mln mieszkańców, obejmuje Londyn, Birmingham, Liverpool, Manchester

Ważne! Rozwój różnych form zespołów miejskich jest efektem zarówno czynników przyrodniczych (jak ukształtowanie terenu, dostępność wody), jak i pozaprzyrodniczych (jak rozwój przemysłu, handel czy powiązania komunikacyjne). Tworzenie się megalopolis to najwyższy etap urbanizacji.

Fizjonomia miast świata

Miasta na różnych kontynentach mają charakterystyczny wygląd, układ przestrzenny i architekturę, co wynika z uwarunkowań kulturowych, historycznych i przyrodniczych.

Miasta arabskie:

• Nowoczesne (np. Dubaj) vs. tradycyjne (np. Kair)
• Chaotyczny układ przestrzenny, pełen krętych i wąskich uliczek
• Centralne miejsce zajmuje medyna (stare miasto) z meczetami i minaretami
• Widoczny podział na dzielnice społeczne, wyznaniowe i narodowościowe
• Tradycyjne domy mieszkalne bez okien od strony ulicy

Miasta amerykańskie (np. San Francisco):

• W centrach znajdują się dzielnice biznesu (city)
• Regularny, prostokątny układ ulic
• Wysoka zabudowa skoncentrowana na niewielkiej powierzchni
• Podobny wygląd mają miasta australijskie
• Miasta latynoamerykańskie charakteryzują się prostokątnym układem ulic z centralnym placem i dużymi dysproporcjami między biednymi i bogatymi dzielnicami

Miasta wschodnioazjatyckie (np. Hongkong, Mumbaj):

• Stare dzielnice odznaczają się przestrzenną regularnością (plan prostokąta)
• Tradycyjna architektura w historycznych częściach
• Obecnie wiele miast azjatyckich upodabnia się do miast amerykańskich

Miasta europejskie (np. Neapol, Gdańsk):

• Centrum stanowi starówka
• Wokół starówki często znajdują się XIX-wieczne tereny przemysłowe
• Na obrzeżach powstają nowoczesne osiedla, zakłady przemysłowe i centra handlowe
• Nieco inny charakter mają miasta śródziemnomorskie oraz dawne miasta socjalistyczne

Warto wiedzieć! Układ przestrzenny i wygląd miast są efektem działania czynników przyrodniczych (ukształtowanie terenu, klimat) oraz pozaprzyrodniczych (kultura, religia, historia, system polityczny). Współcześnie urbanizacja powoduje, że miasta na całym świecie stają się coraz bardziej podobne.

Rozwój obszarów wiejskich

Obszary wiejskie to wszystkie tereny położone poza granicami administracyjnymi miast. W wyniku urbanizacji ich powierzchnia stale się zmniejsza, choć w niektórych krajach udział obszarów rolniczych pozostaje wysoki.

Im niższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, tym większy odsetek mieszkańców stanowią osoby żyjące na wsi. W Europie w 2018 roku na wsi mieszkało tylko 25% ludności, a w Polsce obecnie około 40%.

Obszary wiejskie pełnią coraz więcej funkcji nierolniczych:

• Funkcja rezydencjalna - wsie stają się miejscem zamieszkania zamożnych ludzi migrujących z miast
• Funkcja turystyczna - walory przyrodnicze i kulturowe przyciągają turystów (agroturystyka)
• Pozarolnicze funkcje gospodarcze - lokalizowanie centrów biurowych, zakładów przemysłowych, infrastruktury transportowej

Na rozwój obszarów wiejskich wpływają różne czynniki:

• Przyrodnicze: warunki do produkcji rolnej, walory krajobrazowe, możliwość ekologicznej produkcji
• Społeczno-kulturowe: dziedzictwo kulturowe, infrastruktura społeczna, dążenie do wiejskiego stylu życia
• Ekonomiczne: tańsza ziemia, niższe czynsze, dostępność terenów pod inwestycje, niższy poziom płac

Jednocześnie obserwujemy zjawisko depopulacji wsi (wyludniania się), którego najważniejsze przyczyny w Polsce to:

• Starzenie się ludności związane z odpływem młodych ludzi do miast
• Niechęć do przejmowania gospodarstw rolnych z powodu niskich dochodów
• Niedostateczny rozwój infrastruktury technicznej i społecznej
• Zmniejszanie się współczynnika dzietności

To ważne! Czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze rozwoju rolnictwa mają kluczowe znaczenie dla przyszłości obszarów wiejskich. Nowoczesne rolnictwo wymaga coraz mniejszej liczby pracowników, co przyspiesza urbanizację i zmienia charakter wsi.