Rozwój sieci osadniczej na świecie

Osadnictwo to proces osiedlania się ludności na określonym terenie. Tradycyjnie jednostki osadnicze dzielimy na wsie (gdzie ludność zajmuje się głównie rolnictwem) oraz miasta (gdzie dominuje działalność pozarolnicza).

Granice między miastem a wsią zacierają się - wiele osób mieszkających na wsi pracuje poza rolnictwem, a mieszkańcy miast przenoszą się na obszary wiejskie. W rezultacie powstaje tzw. kontinuum miejsko-wiejskie, czyli strefy przejściowe, w których trudno jednoznacznie określić charakter miejscowości. W większości krajów status wsi lub miasta jest określany przez normy prawne.

Na rozwój sieci osadniczej wpływają różne czynniki lokalizacji:

• Przyrodnicze: położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, żyzność gleb, dostęp do wody, występowanie surowców mineralnych
• Społeczno-kulturowe i polityczne: funkcje obronne i administracyjne, poziom oświaty, obecność miejsc kultu, walory turystyczne
• Gospodarcze: poziom rozwoju handlu, bliskość sieci transportowej, rozwijający się przemysł

Warto wiedzieć! Wsie zmieniają swój charakter - z typowo rolniczych przekształcają się często w "sypialnie" dla osób pracujących w mieście. We wsiach atrakcyjnych przyrodniczo rozwija się turystyka, a przy głównych drogach powstają magazyny i hurtownie.

Urbanizacja i jej fazy

Urbanizacja to proces rozwoju miast, obejmujący powstawanie nowych ośrodków miejskich oraz rozwój istniejących. W szerszym znaczeniu oznacza przekształcanie się tradycyjnego społeczeństwa wiejskiego w miejskie, upodabnianie się wsi do miast.

Urbanizacja zachodzi jednocześnie na kilku płaszczyznach:

• Demograficzna - wzrost liczby ludności miejskiej wynikający z migracji i przyrostu naturalnego
• Przestrzenna - zwiększenie przestrzeni miejskiej przez włączanie przyległych terenów
• Ekonomiczna - zmiany w strukturze zatrudnienia (więcej osób pracuje poza rolnictwem)
• Społeczna - upowszechnianie miejskiego stylu życia wśród ludności wiejskiej (semiurbanizacja)

Rozwój miast przebiega w 4 fazach, zależnych od poziomu rozwoju gospodarczego kraju:

1. Urbanizacja wstępna - koncentracja ludności w centrach miast (kraje biedne)
2. Suburbanizacja - rozwój przedmieść i zmniejszanie liczby ludności w centrach (kraje rozwijające się)
3. Dezurbanizacja - wyludnianie się śródmieść i rozrost przedmieść (kraje rozwinięte)
4. Reurbanizacja - ponowny wzrost liczby ludności w odnowionych centrach miast (najbogatsze państwa)

Ciekawostka! Mimo że dezurbanizacja prowadzi do wyludnienia centrum, często jest to etap poprzedzający renesans śródmieścia. Wtedy dawne dzielnice zyskują nowe funkcje, np. stają się centrami finansowymi lub kulturalnymi.

Fazy urbanizacji w praktyce

Każda faza urbanizacji charakteryzuje się innym rozkładem gęstości zaludnienia w mieście i jego okolicach:

1. Urbanizacja wstępna

• Stopniowy wzrost koncentracji ludności w centrach miast
• Napływ imigrantów z obszarów wiejskich związany z rozwojem przemysłu i usług
• Procesy urbanizacyjne głównie na płaszczyźnie ekonomicznej i demograficznej
• Przykłady: miasta najbiedniejszych państw Azji i Afryki (Laos, Wietnam, Uganda, Etiopia)

2. Suburbanizacja

• Szybki wzrost zaludnienia przedmieść i zmniejszanie się liczby mieszkańców centrum
• Powstawanie dzielnic nędzy (slumsów) na obrzeżach miast
• Przykłady: miasta Indii, Nigerii, Kenii

3. Dezurbanizacja

• Osiedlanie się ludności w strefach podmiejskich
• Lokalizowanie obiektów przemysłowych i usługowych poza centrum
• Przekształcanie podmiejskich wsi w przedmieścia (suburbia)
• Wyludnianie się śródmieść (kryzys miasta centralnego)
• Typowa dla krajów wysoko rozwiniętych, np. USA (Carlsbad)

4. Reurbanizacja

• Ponowny wzrost liczby ludności centrów miast
• Odnowa centralnych dzielnic, często zmiana ich funkcji
• Obserwowana w dużych miastach wysoko rozwiniętych państw (USA, Japonia)

Zapamiętaj! Na świecie równocześnie obserwujemy wszystkie fazy urbanizacji, co wynika z różnego poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów. Kraje o niskim poziomie rozwoju znajdują się w fazie urbanizacji wstępnej i suburbanizacji, a kraje wysoko rozwinięte - w fazie dezurbanizacji i reurbanizacji.

Wskaźnik urbanizacji i jego znaczenie

Wskaźnik urbanizacji to miara poziomu urbanizacji danego obszaru, wyrażająca procentowy udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności. Wartość tego wskaźnika różni się w zależności od poziomu rozwoju kraju:

• Kraje słabo rozwinięte, gdzie większość ludności pracuje w rolnictwie: wskaźnik poniżej 40% $np. Burundi - 13$
• Kraje wysoko rozwinięte, gdzie podstawą gospodarki są usługi i przemysł: wskaźnik ponad 80% $np. Belgia - 98$

Ciekawym wyjątkiem są niektóre państwa Ameryki Południowej $np. Brazylia, Argentyna$, które mimo wysokiego wskaźnika urbanizacji $70-90$ nie wykazują odpowiedniego rozwoju społeczno-gospodarczego. Jest to efekt nadurbanizacji $urbanizacji pozornej$ - niekontrolowanego napływu ludności wiejskiej do miast.

W Polsce wskaźnik urbanizacji wynosi około 60%, przy czym jest wyższy w południowo-zachodniej części kraju, a niższy w południowo-wschodniej.

Główne przyczyny urbanizacji to:

• Brak miejsc pracy w rolnictwie ("głód ziemi")
• Łatwiejszy dostęp do edukacji, kultury i opieki medycznej w miastach
• Rozbudowa dzielnic podmiejskich
• Zmiany granic administracyjnych miast
• Napływ imigrantów z krajów słabiej rozwiniętych
• Większe możliwości znalezienia pracy i uzyskania wyższych zarobków

Ważne! Wskaźnik urbanizacji to nie tylko sucha statystyka - pokazuje on poziom rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Nie zawsze jednak wysoka wartość tego wskaźnika oznacza wysoki poziom życia mieszkańców, czego przykładem jest zjawisko nadurbanizacji w Ameryce Południowej.

Skutki urbanizacji i procesy metropolizacji

Urbanizacja przynosi zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla miast i ich mieszkańców.

Pozytywne skutki urbanizacji:

• Liczne i zróżnicowane miejsca pracy
• Możliwość uzyskania wyższych zarobków
• Rozwój infrastruktury technicznej i transportu zbiorowego
• Poszerzenie rynku zbytu dla przedsiębiorców
• Funkcjonowanie licznych instytucji kulturalnych
• Rozwój usług i wzrost szacunku dla różnorodności kulturowej

Negatywne skutki urbanizacji:

• Trudności w znalezieniu zatrudnienia z powodu dużej konkurencji
• Wyższe koszty życia i utrzymania
• Wzrost zanieczyszczenia środowiska (smog, hałas)
• Efekt miejskiej wyspy ciepła
• Powstawanie dzielnic nędzy z prowizoryczną zabudową
• Wzrost przestępczości i nasilenie zjawisk patologicznych

Wraz z urbanizacją zachodzą procesy metropolizacji, czyli kształtowanie się metropolii i obszarów metropolitalnych. Metropolie to duże miasta $zwykle z co najmniej 1 mln mieszkańców$, które stanowią centra rozwoju społeczno-gospodarczego w skali krajowej lub międzynarodowej.

Aby miasto można było uznać za metropolię, powinno:

• Skupiać siedziby zarządów instytucji finansowych o krajowym zasięgu
• Mieć duży potencjał gospodarczy i innowacyjny
• Pełnić funkcję węzła w sieci powiązań komunikacyjnych
• Wyróżniać się pod względem wartości historycznej, kulturowej lub architektonicznej
• Wywierać wpływ na otoczenie, prowadząc do rozwoju strefy podmiejskiej

Ciekawostka! Zjawisko miejskiej wyspy ciepła polega na tym, że temperatura w centrum miasta jest średnio o 1-3°C wyższa niż na przedmieściach. W ekstremalnych przypadkach różnica może sięgać nawet 10°C!

Funkcje miast i megamiasta

Miasta pełnią różnorodne funkcje w zależności od czynników, które zdecydowały o ich powstaniu i rozwoju. Historycznie najwcześniej powstały miasta pełniące funkcje obronne i administracyjne (ośrodki władzy), lokalizowane w miejscach trudnych do zdobycia.

Najważniejsze funkcje miast:

• Administracyjno-polityczna - siedziba władz centralnych lub lokalnych (np. Warszawa, Londyn)
• Przemysłowa - skupisko zakładów produkcyjnych (np. Dortmund, Gliwice)
• Handlowa - liczne sklepy, hurtownie i giełdy towarowe (np. Frankfurt nad Menem, Poznań)
• Transportowa - ważny węzeł komunikacyjny (np. Rotterdam, Gdańsk)
• Edukacyjna - siedziba szkół i uczelni wyższych (np. Oxford, Cambridge)
• Turystyczna - miejsce wypoczynku (np. Zakopane, Aspen)
• Uzdrowiskowa - miejsce pobytu kuracjuszy $np. Krynica-Zdrój$
• Religijna - ośrodek kultu religijnego (np. Częstochowa, Mekka)

Współczesne ośrodki miejskie są zazwyczaj wielofunkcyjne (poligenetyczne) oraz metropolitalne (wielkomiejskie).

Megamiasta to ogromne ośrodki miejskie liczące nawet kilkadziesiąt milionów mieszkańców, które pojawiły się w drugiej połowie XX wieku. Do największych zaliczamy: Tokio (37,5 mln), Delhi (28,5 mln), Szanghaj (25,6 mln).

Określenie dokładnej liczby mieszkańców wielkich miast jest trudne ze względu na:

• W krajach biednych - wysoki przyrost naturalny i niekontrolowany napływ imigrantów
• W krajach rozwiniętych - kwestie formalno-prawne $np. samo miasto Paryż ma 2 mln mieszkańców, ale cała aglomeracja paryska - 11 mln$

Warto wiedzieć! W rankingach wielkości miast bierze się pod uwagę całe zespoły miejskie, a nie tylko tereny w granicach administracyjnych. Pozwala to lepiej odzwierciedlić rzeczywistą skalę zjawiska urbanizacji.

Formy zespołów miejskich

W miarę rozrostu miast powstają różne formy zespołów miejskich:

Aglomeracja monocentryczna

• Składa się z dużego miasta centralnego oraz otaczającej go strefy podmiejskiej
• W skład strefy podmiejskiej wchodzą mniejsze miasta satelitarne
• Miasto centralne pełni wiele funkcji, w tym metropolitalnych
• Przykłady: aglomeracja warszawska, paryska, moskiewska

Aglomeracja policentryczna (konurbacja)

• Składa się z kilku dużych miast podobnej wielkości, z których żadne nie dominuje
• Miasta uzupełniają się dzięki dobrze rozwiniętej sieci transportowej
• Przykłady: centralna część Nadrenii-Północnej Westfalii w Niemczech, konurbacja górnośląska (katowicka)

Megalopolis

• Rozległy, silnie zurbanizowany obszar, w którym poszczególne zespoły miejskie (aglomeracje i konurbacje) wzajemnie się przenikają i łączą
• Największe megalopolis w krajach rozwiniętych: BosWash w USA (między Bostonem a Waszyngtonem), Tokaido w Japonii
• Największe megalopolis w krajach mniej rozwiniętych: w Brazylii, Indiach, Indonezji, Chinach

Przykładowe megalopolis:

• Tokaido (Japonia): 65 mln mieszkańców, 70 tys. km², 20 aglomeracji (m.in. Tokio, Osaka, Kioto)
• BosWash (USA): 45 mln mieszkańców, 100 tys. km², 40 aglomeracji (m.in. Boston, Nowy Jork, Filadelfia)
• Megalopolis Angielskie: 30 mln mieszkańców, 60 tys. km², 30 aglomeracji (m.in. Londyn, Manchester, Liverpool)

Ciekawostka! Nazwa "BosWash" pochodzi od połączenia nazw skrajnych miast tego megalopolis - Bostonu i Waszyngtonu. To największy obszar zurbanizowany w Stanach Zjednoczonych, ciągnący się wzdłuż wschodniego wybrzeża na długości ponad 800 km.

Fizjonomia miast - różnorodność kulturowa

Fizjonomia, czyli wygląd zewnętrzny miast, odzwierciedla wpływy kulturowe, historyczne i gospodarcze poszczególnych regionów świata.

Miasta arabskie

• Tradycyjne (np. Kair): chaotyczny układ przestrzenny z krętymi, wąskimi uliczkami
• Centralne miejsce zajmuje medyna (stare miasto) z meczetami i minaretami
• Charakterystyczny podział na dzielnice społeczne, wyznaniowe i narodowościowe
• Domy mieszkalne tradycyjnie bez okien od strony ulicy
• Nowoczesne (np. Dubaj): futurystyczne wieżowce i nowoczesna infrastruktura

Miasta amerykańskie (np. San Francisco)

• Centra (city) z regularnym, prostokątnym układem ulic
• Wysoka zabudowa skoncentrowana na stosunkowo niewielkiej powierzchni
• Miasta latynoamerykańskie: centralny plac otoczony budynkami sakralnymi i administracyjnymi
• Charakterystyczne dysproporcje między bogatymi i biednymi dzielnicami

Miasta wschodnioazjatyckie (np. Hongkong, Mumbaj)

• Stare dzielnice na planie prostokąta, odznaczające się przestrzenną regularnością
• Tradycyjna architektura w historycznych częściach
• Obecnie wiele ośrodków miejskich upodabnia się do miast amerykańskich

Miasta europejskie (np. Neapol, Gdańsk)

• Centrum stanowi starówka, często otoczona terenami przemysłowymi z XIX wieku
• Na obrzeżach powstają nowoczesne osiedla, zakłady przemysłowe i centra handlowe
• Odmienne są miasta śródziemnomorskie oraz dawne miasta socjalistyczne

Warto zapamiętać! Fizjonomia miast nie jest przypadkowa - odzwierciedla kulturę, historię i wartości społeczeństw, które je stworzyły. Dzięki temu miasta z różnych regionów świata zachowują swoją wyjątkową tożsamość, mimo postępującej globalizacji.

Rozwój obszarów wiejskich

Obszary wiejskie to wszystkie tereny położone poza granicami administracyjnymi miast - przestrzeń tworzona przez wsie i ich otoczenie $np. pola uprawne$. Im niższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, tym większy odsetek mieszkańców stanowią osoby żyjące na wsi.

W wyniku urbanizacji powierzchnia terenów użytkowanych rolniczo zmniejsza się. W niektórych krajach udział obszarów rolniczych jest nadal wysoki ze względu na funkcjonowanie dużych i nowoczesnych gospodarstw rolnych wymagających pracy niewielu osób.

Obszary wiejskie pełnią coraz więcej funkcji nierolniczych:

• Funkcja rezydencjalna - wsie stają się miejscem zamieszkania zamożnej ludności migrującej z miast
• Funkcja turystyczna - walory przyrodnicze i kulturowe przyciągają turystów (gospodarstwa agroturystyczne)
• Pozarolnicze funkcje gospodarcze - budowa centrów biurowych, zakładów przemysłowych, autostrad, lotnisk

Na rozwój obszarów wiejskich wpływają różnorodne czynniki:

• Przyrodnicze: warunki prowadzenia produkcji rolnej, możliwość ekologicznej produkcji, walory przyrodnicze
• Społeczno-kulturowe: dziedzictwo kulturowe, infrastruktura społeczna, dążenie do wiejskiego stylu życia
• Ekonomiczne: tańsza ziemia, niższe czynsze, dostępność terenów, niższy poziom płac

Jednocześnie obserwujemy zjawisko depopulacji wsi (wyludniania się), które rozpoczęło się w XIX wieku. Obecnie ludność wiejska stanowi około 40% ludności Polski.

Ważne! Główne przyczyny wyludniania się polskiej wsi to starzenie się ludności, niechęć młodych do przejmowania gospodarstw rolnych, słaba infrastruktura techniczna i społeczna oraz zmniejszająca się dzietność. Przeciwdziałanie depopulacji wsi jest jednym z ważnych wyzwań pozaprzyrodniczego rozwoju rolnictwa.