Ukształtowanie powierzchni Polski

Większość terytorium Polski to niziny - aż 91,3% powierzchni kraju leży poniżej 300 m n.p.m. Średnia wysokość Polski wynosi zaledwie 173 m n.p.m. Warto zapamiętać skrajne punkty: najniżej położone miejsce to Marzęcino na Żuławach Wiślanych (2,2 m n.p.m.), a najwyższym szczytem są Rysy (2499 m n.p.m.).

Charakterystyczne jest nachylenie powierzchni kraju w kierunku północno-zachodnim, co wpływa na kierunek spływu większości polskich rzek. Pod względem ukształtowania terenu Polska dzieli się na trzy główne strefy: południową (górską i wyżynną), środkową i północną (nizinną).

Obecna rzeźba terenu to wynik działania różnych czynników, takich jak: grawitacyjne ruchy masowe, wody morskie, wody płynące, wiatr, opady atmosferyczne oraz - w ostatnich wiekach - działalność człowieka, która przyczyniła się do powstania hałd, wyrobisk i niecek.

Warto wiedzieć! Rzeźbę terenu Polski łatwo zapamiętać jako układ pasowy - od północy kolejno: pobrzeża, pojezierza, niziny, wyżyny i kotliny podkarpackie, a na samym południu - góry.

Zlodowacenia w Polsce

W plejstocenie, gdy klimat na Ziemi znacznie się ochłodził, na Półwyspie Skandynawskim powstał lądolód, który kilkakrotnie docierał na obszar dzisiejszej Polski. Naprzemiennie występowały glacjały (okresy ochładzania i zwiększania zasięgu lądolodu) oraz interglacjały (okresy ocieplania, gdy zasięg lądolodu zmniejszał się).

W Polsce wyróżniamy trzy główne okresy zlodowaceń:

• Zlodowacenie południowopolskie $562-428 tys. lat temu$ - najstarsze, zwane również zlodowaceniem Sanu lub krakowskim, objęło niemal całe terytorium Polski
• Zlodowacenie środkowopolskie $302-132 tys. lat temu$ - zwane również zlodowaceniem Odry, miało mniejszy zasięg niż najstarsze zlodowacenie
• Zlodowacenie północnopolskie $122-10 tys. lat temu$ - najmłodsze, zwane również zlodowaceniami bałtyckimi lub Wisły, objęło tylko północną część Polski

Na północy kraju, objętej najmłodszym zlodowaceniem, wykształciła się rzeźba młodoglacjalna. Jest ona charakterystyczna dla pasa pojezierzy i odznacza się dużą liczbą jezior polodowcowych, wzgórzami moreny czołowej oraz formami takimi jak sandry, kemy, ozy i drumliny.

Ciekawostka! Jeziora rynnowe, które tak licznie występują na pojezierzach, powstały dzięki erozyjnemu działaniu wód podlodowcowych, płynących pod dużym ciśnieniem w szczelinach lądolodu.

Rzeźba staroglacjalna i wpływ klimatu peryglacjalnego

Rzeźba staroglacjalna jest charakterystyczna dla obszarów objętych starszymi zlodowaceniami (środkowopolskim i południowopolskim), głównie w pasie nizin środkowej Polski. Typowe elementy tej rzeźby to szerokie pradoliny oraz równiny urozmaicone niskimi wzniesieniami pochodzenia glacjalnego lub rozległymi obniżeniami.

Najważniejsze pradoliny w Polsce biegną równoleżnikowo i powstawały na przedpolu lądolodu. Do najważniejszych należą: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pradolina Warszawsko-Berlińska oraz Pradolina Barycko-Głogowska. Te formy odegrały ogromną rolę w kształtowaniu systemu rzecznego Polski.

Klimat peryglacjalny, panujący na przedpolu lądolodu, również silnie wpłynął na rzeźbę Polski. Charakteryzował się niską temperaturą powietrza i silnymi wiatrami wiejącymi od strony lądolodu, co doprowadziło do powstania charakterystycznych form terenu.

Zapamiętaj! Zasięgi poszczególnych zlodowaceń możesz rozpoznać po formach terenu - im dalej na północ, tym formy są wyraźniejsze i młodsze, a na południu kraju zostały już znacznie przekształcone przez późniejsze procesy.

Formy polodowcowe w Polsce

Klimat peryglacjalny przyczynił się do powstania charakterystycznych form, które możemy obserwować w różnych częściach Polski:

Wydmy śródlądowe to wzniesienia z piasku usypane przez wiatr wiejący od strony lądolodu. Powstały na równinach sandrowych oraz w dnach pradolin i są charakterystyczne dla środkowej Polski, np. Kotliny Warszawskiej czy Toruńskiej.

Pokrywy lessowe to osady powstałe z wietrzenia materiału morenowego transportowanego przez wiatr z przedpola lądolodu. Występują głównie na Wyżynie Lubelskiej i Sandomierskiej, tworząc bardzo żyzne gleby.

Gołoborza to rumowiska skalne powstałe na skutek wietrzenia mrozowego prowadzącego do rozpadu skał. Możemy je zobaczyć w Górach Świętokrzyskich, Karkonoszach i na szczycie Babiej Góry.

W Tatrach i Karkonoszach możemy podziwiać formy polodowcowe charakterystyczne dla gór. Współczesna wysokogórska rzeźba tych pasm to głównie efekt działalności lodowców górskich oraz intensywnego wietrzenia mrozowego. Dzielą się na dwa typy:

• Formy akumulacyjne: moreny czołowe, denne, środkowe i boczne
• Formy erozyjne: kotły polodowcowe, doliny U-kształtne, doliny zawieszone, rysy i wygłady lodowcowe, barańce

Ciekawostka! Najpiękniejsze kotły polodowcowe w Tatrach wypełnione są wodą, tworząc malownicze jeziora - stawy, np. Morskie Oko czy Czarny Staw.

Klimat Polski - charakterystyka ogólna

Polska leży w strefie klimatów umiarkowanych, a klimat naszego kraju określa się jako umiarkowany ciepły przejściowy. Przejściowość to jedna z najważniejszych cech klimatu Polski, wynikająca z usytuowania kraju między Atlantykiem na zachodzie a kontynentem azjatyckim na wschodzie.

W Polsce wyróżniamy 6 klimatycznych (termicznych) pór roku:

• przedwiośnie $0-5°C$
• wiosna $5-15°C$
• lato (powyżej 15°C)
• jesień $15-5°C$
• przedzimie $5-0°C$
• zima (poniżej 0°C)

Na klimat Polski wpływają różne czynniki meteorologiczne. Pogodę kształtują głównie masy powietrza napływające przeważnie spoza Europy. Najważniejszymi ośrodkami barycznymi są Niż Islandzki (silniej oddziałuje zimą) oraz Wyż Azorski (silniej oddziałuje latem).

Zapamiętaj! Przejściowość klimatu Polski oznacza, że warunki pogodowe mogą się gwałtownie zmieniać, a wpływy oceaniczne i kontynentalne ścierają się nad naszym krajem, powodując dużą zmienność pogody.

Czynniki kształtujące klimat Polski

Na klimat Polski wpływają zarówno czynniki meteorologiczne, jak i niemeteorologiczne:

Czynniki niemeteorologiczne obejmują:

• Szerokość geograficzną - położenie Polski między 49°N a 54°50'N powoduje zmiany wysokości Słońca oraz czasu trwania dnia i nocy w ciągu roku
• Rzeźbę terenu - równoleżnikowy układ rzeźby oraz nizinny charakter sprzyjają przemieszczaniu się mas powietrza ze wschodu i zachodu
• Wysokość n.p.m. - w górach występują specyficzne zjawiska, np. wiatr fenowy (halny) w Tatrach
• Odległość od zbiorników wodnych - położenie między oceanem a kontynentem sprawia, że klimat zachodniej części kraju jest bardziej morski, a wschodniej - kontynentalny

Największy wpływ na klimat i pogodę w Polsce mają masy powietrza polarnego morskiego napływające z zachodu. Powodują one zimą ocieplenie, a latem ochłodzenie, zwiększają zachmurzenie i przynoszą opady.

Inne ważne masy powietrza to:

• Powietrze polarne kontynentalne $30-40$ - przynosi latem ciepło i słonecznie, zimą silne mrozy
• Powietrze arktyczne (4-10%) - powoduje ochłodzenia i przymrozki wiosną i jesienią
• Powietrze zwrotnikowe (2%) - przynosi upały latem i gwałtowne odwilże zimą

To ważne! Dominacja mas powietrza polarnego morskiego sprawia, że pogoda w Polsce jest dość zmienna, a przejściowość klimatu najlepiej widać w różnicy między zachodnią (bardziej morską) a wschodnią (bardziej kontynentalną) częścią kraju.

Temperatura powietrza w Polsce

Średnia roczna temperatura powietrza na obszarach nizinnych Polski waha się od około 6°C w okolicach Suwałk do około 9°C na Nizinie Śląskiej. Jest to związane z oddziaływaniem mas powietrza oraz odległością od Oceanu Atlantyckiego.

Najcieplejszym miesiącem w Polsce jest lipiec, a najchłodniejszym - styczeń i luty. W lipcu średnia temperatura w większości kraju wynosi około 17-18°C, przy czym najcieplej jest na zachodzie i południowym zachodzie.

Temperatura powietrza spada wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza, średnio o 0,6°C na każde 100 metrów wysokości. Dlatego w górach, szczególnie w Tatrach, temperatury są znacznie niższe niż na nizinach.

Warto zapamiętać! Przejawem przejściowości klimatu Polski są znaczne różnice średniej rocznej amplitudy temperatury powietrza między zachodem a wschodem kraju. W Szczecinie wynosi ona około 18,8°C (klimat bardziej morski), a w Suwałkach 21,9°C (klimat bardziej kontynentalny).

Opady i wegetacja w Polsce

Opady atmosferyczne w Polsce rozkładają się nierównomiernie. Średnia roczna suma opadów wynosi nieco ponad 600 mm, ale wartość ta znacznie się różni w zależności od regionu:

• Najwięcej opadów występuje w górach - w Tatrach średnia suma wynosi około 1700 mm
• Najmniejsze opady notuje się na Pojezierzu Kujawskim i Wielkopolskim (poniżej 550 mm), ponieważ obszary te leżą w cieniu opadowym Pojezierza Pomorskiego

W Polsce przeważają opady frontalne, związane z przechodzeniem frontów atmosferycznych. Latem występują również opady konwekcyjne (burzowe), a w górach i na pojezierzach - opady orograficzne, związane z wymuszonym wznoszeniem się powietrza nad przeszkodami terenowymi.

Okres wegetacyjny to liczba dni o średniej dobowej temperaturze powietrza wynoszącej co najmniej 5°C, kiedy panują korzystne warunki umożliwiające wzrost i rozwój roślin. W nizinnej części Polski długość okresu wegetacyjnego wynosi:

• od około 190 dni na Pojezierzu Suwalskim (północny wschód)
• do ponad 225 dni na Nizinie Śląskiej oraz w południowej części Kotliny Sandomierskiej

Zapamiętaj! Im dalej na wschód Polski, tym okres wegetacyjny jest krótszy, co ma istotny wpływ na rolnictwo i naturalną szatę roślinną.

Wiatry w Polsce

W Polsce dominują wiatry z sektora zachodniego $południowo-zachodnie, zachodnie i północno-zachodnie$, co jest związane z ogólną cyrkulacją atmosferyczną w naszej strefie klimatycznej oraz położeniem głównych ośrodków barycznych.

Największe prędkości wiatru notuje się w górach i na wybrzeżu, gdzie nie ma przeszkód terenowych hamujących ruch powietrza. Najmniejsze prędkości występują natomiast w kotlinach, gdzie ukształtowanie terenu tworzy naturalne osłony.

W różnych regionach Polski występują charakterystyczne lokalne wiatry:

• W Karpatach i Sudetach - wiatry fenowe (w Tatrach znane jako halny), które są ciepłe i suche, powstają podczas przepływu powietrza przez barierę górską
• Na wybrzeżu Bałtyku - bryza, wiatr wiejący w ciągu dnia od morza ku lądowi, a nocą odwrotnie

Ciekawostka! Halny potrafi wiać z prędkością nawet do 60 m/s i powodować gwałtowne ocieplenie (nawet o 20°C w ciągu kilku godzin). Wpływa na samopoczucie ludzi i zwiększa ryzyko pożarów.