Wojna krymska i zjednoczenie Włoch

Wojna krymska (1853-1856) rozpoczęła się, gdy Rosja zmusiła Turcję do wypowiedzenia wojny. W konflikcie Rosja stanęła przeciwko Turcji wspieranej przez Francję i Wielką Brytanię. Przełomowym momentem było zdobycie Sewastopola w 1855 roku, co przyspieszyło zakończenie wojny.

Traktat pokojowy z 1856 roku zakończył konflikt i przyniósł demilitaryzację Morza Czarnego, co było niekorzystne dla Rosji. Wojna obnażyła zacofanie technologiczne i militarne Rosji - podczas gdy Europa korzystała z kolei i nowoczesnych karabinów, Rosja nadal polegała na wołach i przestarzałym uzbrojeniu. Ta klęska zapoczątkowała okres reform w Rosji zwany "odwilżą posewastopolską".

Równolegle w Italii rozwijał się ruch Risorgimento dążący do zjednoczenia Włoch. Głównym ośrodkiem tych dążeń był Piemont (Królestwo Sardynii), który pod przywództwem króla Wiktora Emanuela II i premiera Camille'a Cavoura zawarł sojusz z Francją przeciwko Austrii, głównej przeszkodzie w zjednoczeniu.

Ciekawostka: Wojna krymska była pierwszym konfliktem zbrojnym, który został udokumentowany fotograficznie, co zmieniło sposób, w jaki społeczeństwo postrzegało wojnę.

Proces zjednoczenia Włoch

W 1859 roku wybuchła wojna z Austrią, która była zaniepokojona rosnącą potęgą Piemontu. Kluczowe bitwy pod Magentą i Solferino zakończyły się porażką Austrii, która musiała oddać Lombardię. Warto wiedzieć, że brutalna bitwa pod Solferino zainspirowała Jeana Henri Dunanta do napisania "Pamiątki z Solferino" i przyczyniła się do powstania Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.

Ważną postacią w procesie zjednoczenia był Giuseppe Garibaldi - rewolucjonista i działacz organizacji Młode Włochy. Mimo że był zwolennikiem republiki, odłożył swoje ideały na bok, uznając, że zjednoczenie Włoch jest ważniejsze niż jego osobiste poglądy polityczne.

W 1860 roku Garibaldi poprowadził słynny "marsz tysiąca czerwonych koszul", podczas którego zdobył Sycylię i Neapol, obalając władzę Burbonów. Te wydarzenia przyspieszyły proces zjednoczenia, co doprowadziło do powstania Królestwa Włoch w 1861 roku z Wiktorem Emanuelem II jako królem i Camillo Cavourem jako premierem.

Zapamiętaj: Zjednoczenie Włoch nie zakończyło się w 1861 roku - Wenecja dołączyła dopiero w 1866 roku, a Rzym, który stał się stolicą w 1871 roku, przyłączono w 1870 roku po wycofaniu wojsk francuskich chroniących papieża.

Zjednoczenie Niemiec

W XIX wieku ścierały się dwie główne koncepcje zjednoczenia Niemiec: "Wielkie Niemcy" pod przywództwem Austrii i Habsburgów oraz "Małe Niemcy" (bez Austrii) pod przewodnictwem Prus i Hohenzollernów. Ważnym krokiem w kierunku integracji był Niemiecki Związek Celny z 1834 roku, który zlikwidował bariery celne między 18 państwami niemieckimi i stworzył wspólny rynek.

Kluczowe role w procesie zjednoczenia Niemiec odegrali trzej mężczyźni: król Wilhelm I Hohenzollern, kanclerz Otto von Bismarck i generał Helmuth von Moltke. Szczególnie ważną postacią był Otto von Bismarck, konserwatywny "żelazny kanclerz", który objął urząd w 1862 roku i głosił hasło zjednoczenia Niemiec "krwią i żelazem".

Pierwszy krok do zjednoczenia miał miejsce w 1864 roku, gdy Austria i Prusy wspólnie pokonały Danię w wojnie o Holsztyn i Szlezwik. Jednak niedługo później, w 1866 roku, doszło do wojny austriacko-pruskiej, w której decydującym momentem była bitwa pod Sadową. Prusy zmiażdżyły Austrię, co doprowadziło do utworzenia Związku Północnoniemieckiego w 1867 roku z królem Prus jako przewodniczącym.

Warto zauważyć: Zjednoczenie Niemiec przebiegało w sposób odmienny od włoskiego - o ile we Włoszech dominowały ruchy oddolne i rewolucyjne, o tyle w Niemczech proces ten kontrolowany był "odgórnie" przez pruskie elity polityczne i wojskowe.

Powstanie Cesarstwa Niemieckiego

W 1867 roku Austria przekształciła się w dualistyczną monarchię Austro-Węgry, mającą wspólnego władcę, armię, politykę zagraniczną i skarb państwa, ale z oddzielnymi instytucjami wewnętrznymi. Był to sposób na utrzymanie integralności państwa po klęsce z Prusami.

Kolejnym krokiem do zjednoczenia Niemiec była wojna z Francją w 1870 roku. Bismarck sprytnie sprowokował konflikt publikując zmanipulowaną depeszę emską, która obraziła Francuzów i skłoniła ich do wypowiedzenia wojny. Przewaga Prus, szczególnie w szybkości mobilizacji dzięki kolei, doprowadziła do klęski Francji i pojmania cesarza Napoleona III.

18 stycznia 1871 roku w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego ogłoszono powstanie Cesarstwa Niemieckiego (II Rzeszy) z Wilhelmem I jako cesarzem. Wybór miejsca miał symboliczny wymiar - upokorzenie Francji poprzez ogłoszenie powstania nowego mocarstwa na jej terytorium.

Pokój zawarty z Francją w 1871 roku był surowy - Francja musiała oddać Lotaryngię i Alzację, zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków oraz uznać istnienie Cesarstwa Niemieckiego. Zjednoczenie Niemiec zaburzyło dotychczasowy układ sił w Europie i zasiało w pokonanej Francji pragnienie rewanżu, co miało poważne konsekwencje w przyszłości.

Zapamiętaj: Zjednoczenie Niemiec pod przywództwem Prus w 1871 roku całkowicie zmieniło równowagę sił w Europie i stworzyło nowe potężne mocarstwo w centrum kontynentu.

Stany Zjednoczone w XIX wieku

Stany Zjednoczone w XIX wieku dynamicznie się rozwijały, rozszerzając swoje terytorium od wybrzeża do wybrzeża. Początkowo zajmowały tereny na wschód od Missisipi, jednak szybko zaczęły powiększać swoje terytorium poprzez zakupy (Luizjana od Francji, Floryda od Hiszpanii, Alaska od Rosji) oraz wojny, jak konflikt z Meksykiem.

Kraj przyciągał liczne fale imigrantów z Europy - głównie z Irlandii, Niemiec i Wielkiej Brytanii. Przybywali oni z powodu nędzy, bezrobocia i prześladowań w swoich ojczyznach, szukając w Ameryce szansy na lepsze życie i awans społeczny.

W polityce USA dominował system dwupartyjny z demokratami reprezentującymi interesy bogatych plantatorów z Południa i republikanami wspierającymi przemysłowo-handlowe środowiska z Północy. Kluczową doktryną w polityce zagranicznej był izolacjonizm, sformułowany w doktrynie Monroego, zakładający niewtrącanie się w sprawy europejskie w zamian za nieingerencję Europy w sprawy amerykańskie.

Ciekawostka: Symbol USA, "Wuj Sam" (Uncle Sam), wywodzi się właśnie z XIX wieku. Ta postać w charakterystycznym cylindrze i stroju z elementami amerykańskiej flagi do dziś reprezentuje amerykański rząd federalny w karykaturach i materiałach propagandowych.

Wojna secesyjna w USA

W połowie XIX wieku USA było krajem podzielonym gospodarczo i społecznie. Północ rozwijała przemysł, stawiała na wolny status robotników i urbanizację, a jej mieszkańcy popierali abolicjonizm. Południe opierało gospodarkę na plantacjach bawełny, tytoniu i cukru, wykorzystując pracę niewolników, i było słabo zurbanizowane.

Wybór Abrahama Lincolna na prezydenta w 1860 roku, polityka popierającego zniesienie niewolnictwa i silną władzę federalną, doprowadził do secesji stanów południowych. W 1861 roku utworzyły one Skonfederowane Stany Ameryki pod przywództwem Jeffersona Davisa, z generałem Robertem Lee jako głównodowodzącym wojsk.

Wojna domowa (1861-1865) toczyła się głównie na terenach Konfederacji. Unia miała przewagę liczebną i gospodarczą, a jej strategia blokady południowego wybrzeża odcięła Konfederację od eksportu bawełny i importu broni. Przełomowym momentem było zniesienie niewolnictwa przez Lincolna w 1863 roku, co pozwoliło byłym niewolnikom zasilić szeregi armii Unii.

Kluczowy moment: Bitwa pod Gettysburgiem w 1863 roku była punktem zwrotnym wojny, po którym inicjatywa przeszła definitywnie na stronę Unii. Generałowie William Sherman i Ulisses Grant zastosowali taktykę "spalonej ziemi" i wojny totalnej, która ostatecznie złamała opór Konfederacji.

Skutki wojny secesyjnej i powojennych przemian

Wojna secesyjna zakończyła się kapitulacją Konfederacji w 1865 roku, ale jej konsekwencje były długotrwałe i wielowymiarowe. W wymiarze społecznym konflikt pochłonął 650 tysięcy ofiar, doprowadził do zniesienia niewolnictwa w całych Stanach Zjednoczonych i przyspieszył rozwój miast oraz klasy średniej.

Gospodarczo wojna zniszczyła Południe, ale paradoksalnie przyspieszyła industrializację i rozwój rolnictwa w USA. Rozpoczął się okres rekonstrukcji trwający do 1877 roku, który miał odbudować zniszczone tereny i zintegrować je z resztą kraju.

Politycznie wojna umocniła jedność państwa i władzę rządu federalnego kosztem władz stanowych. Byli niewolnicy otrzymali prawa polityczne i wolności obywatelskie, choć w praktyce ich sytuacja pozostawiała wiele do życzenia. Pomimo formalnego zniesienia niewolnictwa, segregacja rasowa utrzymała się w USA przez kolejne 100 lat.

Pamiętaj: Chociaż wojna secesyjna oficjalnie zakończyła niewolnictwo, to równość rasowa pozostawała odległym celem. System "Jim Crow" wprowadził formalne prawodawstwo segregacyjne, które trwało aż do ruchu praw obywatelskich w latach 60. XX wieku.

Japonia i kolonialna ekspansja w Azji

Japonia przez wieki prowadziła politykę izolacji, ograniczając kontakty ze światem zewnętrznym do jednego portu. Sytuacja zmieniła się radykalnie, gdy Amerykanie w połowie XIX wieku wymusili otwarcie Japonii, grożąc użyciem siły militarnej. To wydarzenie zapoczątkowało epokę Meiji w 1868 roku - okres intensywnej modernizacji i reform.

W czasie epoki Meiji Japonia przeszła przez głębokie przemiany: przywrócono władzę cesarza, zmodernizowano armię i gospodarkę, wprowadzono europejski system edukacji, konstytucję i parlament. Kraj z zadziwiającą szybkością przyjmował zachodnie technologie i instytucje, jednocześnie zachowując swoją tożsamość kulturową.

Efektem modernizacji była rosnąca potęga militarna Japonii, co udowodniła wojna rosyjsko-japońska (1904-1905). W tym konflikcie, który był pierwszym zwycięstwem azjatyckiego państwa nad europejskim mocarstwem, Japonia pokonała Rosję, zdobywając status nowego mocarstwa i umacniając przekonanie o swojej wyższości rasowej.

Warto wiedzieć: Indie, nazywane "perłą w koronie" brytyjskiego imperium, stanowiły największą i najludniejszą kolonię. Brytyjska dominacja spotykała się z oporem miejscowej ludności, czego przykładem było powstanie Dipo Negoro w 1825 roku i powstanie sipajów w 1857 roku, które wybuchło w reakcji na zacieranie lokalnych tradycji przez kolonizatorów.

Kolonizacja Afryki

W XIX wieku Europa rozpoczęła intensywną kolonizację Afryki. Początkowo europejskie posiadłości ograniczały się do wybrzeży kontynentu, gdzie znajdowały się porty i faktorie handlowe. Sytuacja zmieniła się diametralnie po wynalezieniu chininy - leku na malarię, który umożliwił Europejczykom penetrację wnętrza kontynentu.

Rozpoczął się okres imperializmu i wyścigu kolonialnego, w którym europejskie mocarstwa starały się zająć jak największe tereny Afryki. Przewaga militarna i technologiczna Europy pozwalała na szybkie podboje. Symbolem brytyjskiej ekspansji kolonialnej stał się Cecil John Rhodes - przedsiębiorca eksploatujący złoża diamentów i premier Kolonii Przylądkowej.

Kluczowym wydarzeniem była konferencja berlińska w 1884 roku, podczas której europejskie mocarstwa, głównie Francja i Wielka Brytania, dokonały formalnego podziału Afryki. Granice kolonii wyznaczono jako proste linie geograficzne, często ignorując lokalne uwarunkowania etniczne i kulturowe.

Ciekawostka inżynieryjna: Budowa Kanału Sueskiego w latach 1854-1869 pod kierownictwem Ferdinanda de Lessepsa była jednym z największych przedsięwzięć inżynieryjnych XIX wieku. Kanał łączący Morze Śródziemne z Czerwonym skrócił drogę morską z Europy do Indii o prawie 7500 km, rewolucjonizując światowy handel.

Polityka kolonialna i konflikty w Afryce

Polityka kolonialna opierała się na przekonaniu o wyższości cywilizacji europejskiej i misji "cywilizowania" ludów afrykańskich, uważanych za "dzikie i barbarzyńskie". W praktyce oznaczało to represje, ingerowanie w zwyczaje i tradycje oraz umacnianie rasistowskich stereotypów. W niektórych przypadkach dochodziło nawet do eksterminacji lokalnej ludności.

Kolonizacja prowadziła do zanikania lokalnych kultur, religii i tradycji, choć jednocześnie przynosiła pewne korzyści, jak wprowadzenie leków, szczepionek, poprawę stanu zdrowia i jakości życia oraz rozwój systemu szkolnego. Misjonarze europejscy rozpowszechniali nie tylko chrześcijaństwo, ale także europejskie osiągnięcia cywilizacyjne.

Ekspansja kolonialna napotykała opór ludności lokalnej oraz prowadziła do konfliktów między mocarstwami europejskimi. Przykładem były wojny burskie między potomkami holenderskich osadników a Brytyjczykami o kontrolę nad terenami bogatymi w złoto i diamenty. W II wojnie burskiej (1899) Brytyjczycy utworzyli pierwsze obozy koncentracyjne i ostatecznie pokonali Burów.

Warto zapamiętać: Powstanie Mahdiego w Sudanie w 1881 roku było jednym z najważniejszych ruchów antykolonialnych w XIX-wiecznej Afryce. Powstańcy pod przywództwem Muhammada Ahmada sprzeciwiali się ekspansji brytyjskiej w Egipcie i Sudanie oraz dążyli do utworzenia państwa islamskiego, które ostatecznie upadło pod naporem sił brytyjskich.