Kryzys i upadek Rzeczypospolitej

XVIII wiek to dla Polski czas wielkich wyzwań i dramatycznych wydarzeń. Trzej ostatni królowie - Stanisław Leszczyński, August III Sas i Stanisław August Poniatowski - próbowali ratować słabnące państwo.

Sejm niemy z 1717 roku to jedno z najbardziej dramatycznych wydarzeń w polskim parlamencie. Nazywany tak dlatego, że oprócz marszałka i lektora nikt nie mógł się odezwać - grożono za to karą śmierci! Ten jednodniowy sejm wprowadził ważne zmiany: powołał armię liczącą 24 tysiące żołnierzy, określił zasady unii polsko-saskiej i zakazał wprowadzania saskich wojsk na nasze terytorium.

Sejm niemy pokazał, jak desperacko próbowano ratować Rzeczpospolitą przed całkowitym chaosem. Niestety, te środki okazały się niewystarczające wobec rosnących problemów państwa.

Pamiętaj: Sejm niemy był próbą ratowania państwa przed liberum veto, ale pokazał też, jak bardzo osłabła polska demokracja szlachecka.

Próby reform - sejm konwokacyjny i prawa kardynalne

Sejm konwokacyjny z 1764 roku to moment, kiedy Polacy naprawdę próbowali coś zmienić. Ten sejm odbywał się podczas bezkrólewia i miał przygotować wybory nowego władcy. Najważniejsze? Ograniczono liberum veto w sprawach podatkowych i wprowadzono zasadę większości!

Zmiany były rewolucyjne jak na ówczesne standardy: zlikwidowano wewnętrzne cła, wprowadzono cło generalne i zaczęto opodatkowywać szlacheckie nieruchomości w miastach. Powstały też Komisje Wojskowe i Skarbowe, które miały kontrolować wydatki państwa.

Prawa kardynalne to podstawowe zasady ustroju, które gwarantowały wolną elekcję, unię polsko-litewską i liberum veto. Problem? Ich gwarantem została caryca Katarzyna II, co oznaczało faktyczną zależność od Rosji.

Uwaga: Prawa kardynalne miały chronić polską demokrację, ale w praktyce stały się narzędziem rosyjskiej kontroli nad Polską.

Konfederacja barska i I rozbiór Polski

Konfederacja barska (1768-1772) to pierwsza poważna próba obrony przed rosyjską dominacją. Pod wodzą Józefa Pułaskiego i Michała Krasińskiego Polacy walczyli o usunięcie króla i wypędzenie wojsk rosyjskich z kraju.

Konfederaci chcieli przede wszystkim zlikwidować ustawy narzucone przez Rosję, szczególnie te dające równouprawnienie dysydentom (czyli innowiercom). Niestety, powstanie zakończyło się porażką - kilkanaście tysięcy uczestników wywieziono do Rosji, w tym na Syberię.

I rozbiór Polski (5 sierpnia 1772) był bezpośrednim skutkiem konfederacji barskiej. Rosja, Austria i Prusy po raz pierwszy podzieliły między siebie polskie ziemie. To był szok dla całej Europy - po raz pierwszy w historii nowożytnej zlikwidowano część suwerennego państwa bez żadnego prawnego uzasadnienia!

To musisz wiedzieć: Konfederacja barska pokazała, że Polacy potrafią walczyć o niepodległość, ale też doprowadziła do pierwszego rozbioru.

Sejm rozbiorowy i początki oświecenia

Sejm rozbiorowy musiał zatwierdzić I rozbiór - co za upokorzenie! Tadeusz Rejtan wraz z grupą posłów desperacko sprzeciwiał się, ale nic to nie dało. Sejm powołał jednak dwie ważne instytucje: Radę Nieustającą i Komisję Edukacji Narodowej.

Rada Nieustająca to był pierwszy stały rząd w Polsce. Składała się z króla, 18 posłów i 18 senatorów podzielonych na 5 departamentów. Choć Rosjanie chcieli nią kontrolować Polskę, okazała się zaskakująco skuteczna!

Komisja Edukacji Narodowej (KEN) to prawdziwa rewolucja! Jedna z pierwszych państwowych instytucji oświatowych w Europie stworzyła system świeckiego szkolnictwa od szkół parafialnych po uniwersytety.

Oświecenie w Polsce $lata 40. XVIII w. - lata 20. XIX w.$ przyniosło reformy w edukacji: Collegium Nobilium, Bibliotekę Załuskich, Szkołę Rycerską i Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Klasycyzm odwoływał się do kultur starożytnej Grecji i Rzymu.

Ciekawostka: KEN była tak nowatorska, że inne kraje europejskie kopiowały polskie rozwiązania edukacyjne!

Kultura polskiego oświecenia

Polska kultura XVIII wieku kwitła mimo politycznych problemów! W malarstwie brylowali zagraniczni artyści pracujący dla króla. Marcello Bacciarelli tworzył portrety królewskie i sceny z polskiej historii zdobiące Zamek Królewski.

Bernardo Bellotto (Canaletto) pozostawił nam nieoceniony skarb - 30 obrazów pokazujących XVIII-wieczną Warszawę. To dzięki nim wiemy, jak wyglądały nasze ulice, pałace i codzienne życie mieszkańców stolicy.

W literaturze dominował biskup Ignacy Krasicki, który w swoich satyrach i bajkach jak "Żona modna" wyszydzał przesądy i wady duchowieństwa. Franciszek Bohomolec pisał komedie jak "Małżeństwo z kalendarza", a Stanisław Trembecki tworzył panegiryki wychwalające króla.

Wszyscy ci twórcy pokazywali, że mimo politycznych trudności polska kultura nadal była żywa i kreatywna. Ich dzieła do dziś podziwiamy w muzeach i czytamy w szkołach.

Zapamiętaj: Obrazy Canaletta to dziś najważniejsze źródło wiedzy o tym, jak wyglądała XVIII-wieczna Warszawa!

Działania Stanisława Augusta i Sejm Wielki

Stanisław August Poniatowski to był król, który naprawdę chciał zmieniać Polskę! Założył Szkołę Rycerską kształcącą oficerów, Komisję Edukacji Narodowej i czasopismo "Monitor" krytykujące szlacheckie zacofanie. Obiady czwartkowe z literatami i artystami pokazywały, że dwór królewski to centrum intelektualnego życia.

Sejm Wielki (1788-1792) to najważniejszy parlament w polskiej historii! Działały w nim trzy stronnictwa: dworskie (związane z królem), patriotyczne (Potoccy, Czartoryski, Kołłątaj) i hetmańskie (przeciwne reformom).

Reformy były przełomowe: wojsko powiększono do 100 tysięcy żołnierzy, wprowadzono "ofiarę wieczystą" - stały podatek dla szlachty i duchowieństwa. Ustawa o sejmikach dała gołocie (bezziemskiej szlachcie) prawo uczestnictwa w życiu politycznym.

Prawo o miastach królewskich to rewolucja społeczna! Mieszczanie otrzymali prawo nietykalności, nabywania ziemi i tworzenia samorządów. Mogli też zasiadać w sejmie i zabierać głos w sprawach miejskich.

Kluczowa sprawa: Reformy Sejmu Wielkiego przygotowały grunt pod Konstytucję 3 maja - najważniejszy dokument w polskiej historii!

Konstytucja 3 maja i konfederacja targowicka

Konstytucja 3 maja 1791 roku to moment, którym możesz się szczycić jako Polak! Przygotowali ją król Stanisław August, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i sekretarz Scipione. Polska stała się monarchią konstytucyjną z trójpodziałem władzy.

Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego sejmu podejmującego decyzje większością głosów. Władza wykonawcza to król i Straż Praw (rząd) z pięcioma ministrami. Władza sądownicza była niezależna, choć zachowała charakter stanowy.

Najważniejsze zmiany? Zlikwidowano liberum veto, zniesiono wolną elekcję wprowadzając monarchię dziedziczną, armię powiększono do 100 tysięcy, a chłopów wzięto "w opiekę państwa i prawa".

Konfederacja targowicka (1792-1793) to zdrada! Przywódcy stronnictwa hetmańskiego - Stanisław Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki - uciekli do Rosji i poprosili carową o pomoc w obaleniu konstytucji.

Pamiętaj: Konstytucja 3 maja była drugą konstytucją na świecie (po amerykańskiej), ale reakcja konserwatystów doprowadziła do jej obalenia.

Wojna o konstytucję i II rozbiór

Wojna w obronie Konstytucji 3 maja pokazała, że Polacy potrafią walczyć o swoje ideały! Pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki nasze wojska odnosiły sukcesy w bitwach pod Zieleńcami (czerwiec 1792) i Dubienką (lipiec 1792).

To była niewypowiedziana wojna z Rosją, która interweniowała pod pretekstem wsparcia konfederacji targowickiej. Niestety, mimo bohaterstwa żołnierzy, Polska przegrała.

Order Virtuti Militari - najwyższe polskie odznaczenie wojenne za wybitne zasługi na polu bitwy - powstał właśnie w tym trudnym czasie, pokazując jak ważna była waleczność.

II rozbiór Polski (23 stycznia 1793) był bezpośrednim skutkiem przegranej wojny. Tym razem Rosja i Prusy podzieliły między siebie kolejne polskie ziemie. Rzeczpospolita kurczyła się dramatycznie, ale Polacy nie poddawali się!

Ważne: Wojna o konstytucję pokazała, że reformy były możliwe, ale potęga sąsiadów była zbyt wielka.

Powstanie kościuszkowskie i rzeź Pragi

Powstanie kościuszkowskie $24 marca - 16 listopada 1794$ to ostatnia próba ratowania niepodległości! Tadeusz Kościuszko jako dyktator próbował wyzwolić Polskę spod obcej okupacji i przywrócić dawne granice Rzeczypospolitej.

Najważniejsze bitwy pokazują dramaturgię powstania: zwycięstwo pod Racławicami (4 kwietnia) dało nadzieję, porażka pod Szczekocinami (6 czerwca) osłabiła powstańców, a klęska pod Maciejowicami (10 października) praktycznie zakończyła walkę.

Uniwersał połaniecki (7 maja 1794) to przełomowy dokument! Kościuszko nadał chłopom wolność osobistą, zmniejszył pańszczyznę i zagwarantował, że nie będą usuwani z uprawianej ziemi. To była próba zdobycia poparcia najliczniejszej warstwy społecznej.

Rzeź Pragi (4 listopada 1794) to jedna z najstraszniejszych kart polskiej historii. Rosjanie wymordowali kilka tysięcy mieszkańców Warszawy, co miało przełamać opór obrońców. Następnego dnia stolica skapitulowała.

Tragiczny finał: Powstanie kościuszkowskie było heroiczne, ale nie mogło się udać wobec przewagi militarnej agresorów.

III rozbiór i legiony polskie

III rozbiór Polski (24 października 1795) to koniec 800-letniej historii polskiego państwa. Rosja, Prusy i Austria podzieliły między siebie resztę ziem Rzeczypospolitej. Polska zniknęła z mapy Europy na 123 lata!

Ale Polacy nie poddali się! Legiony Polskie utworzone 9 stycznia 1797 roku przez Jana Henryka Dąbrowskiego za zgodą Napoleona Bonaparte'go to dowód, że naród nie zginął. Powstały w Republice Lombardzkiej i walczyły we Włoszech, Szwajcarii, Niemczech, a nawet na Haiti.

Józef Wybicki miał ogromny udział w tworzeniu Legionów - napisał słowa "Pieśni Legionów Polskich", którą dziś znamy jako "Mazurek Dąbrowskiego" i która jest naszym hymnem narodowym!

Legiony to symbol nadziei - pokazały, że mimo rozbiorów Polacy nie przestali marzyć o niepodległości. "Jeszcze Polska nie zginęła" to nie były puste słowa, ale program działania na kolejne dziesięciolecia.

Symbol nadziei: Legiony Polskie udowodniły, że można stracić państwo, ale nie można zabić narodu, który pamięta o swojej tożsamości!