Tymczasowe ośrodki władzy i odzyskanie niepodległości

Jesienią 1918 roku, gdy kończyła się I wojna światowa, w różnych częściach Polski zaczęły powstawać ośrodki władzy. Niepopularna Rada Regencyjna musiała rywalizować z innymi organami, takimi jak Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego czy Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie kierowana przez Wincentego Witosa.

Na ziemiach zaboru pruskiego Polacy tworzyli własne Rady Ludowe, które podlegały Naczelnej Radzie Ludowej w Poznaniu. W Cieszynie działała natomiast Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, która dążyła do przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Polski.

Przełomowy moment nastąpił 11 listopada 1918 roku, gdy Józef Piłsudski, zwolniony z twierdzy magdeburskiej, przejął od Rady Regencyjnej władzę wojskową. Datę tę uznaje się za symboliczny moment odzyskania niepodległości. Trzy dni później Piłsudski otrzymał również władzę cywilną, a 22 listopada objął urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa.

Ciekawostka: Ignacy Daszyński, premier Tymczasowego Rządu Ludowego, planował przeprowadzenie radykalnych reform, w tym nacjonalizację banków i podział wielkich majątków ziemskich - program który wyprzedził swoją epokę!

Kształtowanie się granic odrodzonej Polski

Wśród polskich polityków istniały dwie główne wizje przyszłych granic Polski. Roman Dmowski proponował koncepcję inkorporacyjną - utworzenie państwa jednonarodowego z ziem zamieszkanych głównie przez Polaków. Z kolei Józef Piłsudski był zwolennikiem koncepcji federacyjnej, zakładającej utworzenie bloku państw (Polski, Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy) współpracujących przeciwko zagrożeniu ze strony bolszewickiej Rosji.

Granice Polski kształtowały się w ogniu konfliktów. We Lwowie wybuchły walki z Ukraińcami, którzy utworzyli Zachodnioukraińską Republikę Ludową. Dzielni obrońcy miasta - Orlęta Lwowskie - w większości młodzież szkolna, zdołali odbić Lwów. Walki trwały do lipca 1919 roku, gdy Polacy wyparli Ukraińców za rzekę Zbrucz.

Wielkim sukcesem zakończyło się powstanie wielkopolskie, które wybuchło 26 grudnia 1918 roku po przybyciu Ignacego Paderewskiego do Poznania. W ciągu kilkunastu dni Polacy wyzwolili większość regionu, który formalnie wrócił do Polski dopiero w 1920 roku na mocy traktatu wersalskiego.

Warto wiedzieć: Traktat wersalski przyznał Polsce również większość Pomorza, ale utworzył też Wolne Miasto Gdańsk, które mimo formalnej niezależności było kluczowe dla polskiej gospodarki jako dostęp do morza.

Wojna polsko-bolszewicka

Gdy Niemcy wycofywali się ze wschodu, na te tereny wkroczyli bolszewicy, co doprowadziło do wybuchu wojny polsko-bolszewickiej. Piłsudski, realizując swoją koncepcję federacyjną, rozpoczął ofensywę na wschodzie wiosną 1919 roku. Polacy zajęli Wilno i wyparli bolszewików z ziem litewskich i białoruskich.

W kwietniu 1920 roku Piłsudski zawarł sojusz z ukraińskim atamanem Symonem Petlurą, a następnie przeprowadził wyprawę kijowską. Wojska polsko-ukraińskie dotarły do Kijowa w maju 1920 roku. Niestety, sukcesy były krótkotrwałe - już w lipcu bolszewicy dotarli pod Warszawę.

Decydującym momentem wojny była Bitwa Warszawska $15-25 sierpnia 1920$, nazywana też "Cudem nad Wisłą". Podczas gdy trwały zacięte walki o Radzymin, Piłsudski przeprowadził genialny manewr, uderzając 16 sierpnia znad rzeki Wieprz na tyły armii bolszewickiej. Wojska polskie całkowicie rozbiły siły Tuchaczewskiego, a następnie odniosły zwycięstwo w Bitwie Nadniemeńskiej, co przesądziło o polskim zwycięstwie.

Pokój między Polską a Rosją Sowiecką został podpisany 18 marca 1921 roku w Rydze. Traktat ryski ustalił granicę wschodnią wzdłuż dawnej granicy drugiego rozbioru. Tuż przed podpisaniem traktatu, w październiku 1920 roku, generał Lucjan Żeligowski upozorował "bunt" i zajął Wilno, które w 1922 roku zostało włączone do Polski.

Ciekawostka: Bitwa Warszawska jest uznawana przez historyków za jedną z przełomowych bitew w dziejach świata - powstrzymała bowiem marsz komunizmu na zachód Europy!

Rządy parlamentarne w II RP

Pierwsze wybory do sejmu ustawodawczego odbyły się 26 stycznia 1919 roku, a największym klubem parlamentarnym został Związek Ludowo-Narodowy (endecja). Miesiąc później sejm przyjął "małą konstytucję", wprowadzającą w Polsce ustrój republikański.

Pełna konstytucja marcowa, uchwalona 17 marca 1921 roku, ustanowiła podział władzy na ustawodawczą (sejm i senat), wykonawczą (prezydent i rząd) oraz sądowniczą (niezawisłe sądy). Był to dokument bardzo demokratyczny, gwarantujący obywatelom szereg wolności, w tym wolność sumienia i wyznania oraz równe prawa dla kobiet i mężczyzn. Kościół rzymskokatolicki otrzymał w nim uprzywilejowaną pozycję.

Konstytucja wprowadzała również system rządów parlamentarnych, gdzie prezydent miał ograniczone uprawnienia, a rząd musiał cieszyć się zaufaniem posłów. Ten system sprawił, że w pierwszych latach niepodległej Polski rządy zmieniały się bardzo często.

Tragicznym wydarzeniem pierwszych lat niepodległości była śmierć prezydenta Gabriela Narutowicza. Wybrany 9 grudnia 1922 roku głosami mniejszości narodowych, stał się obiektem agresywnej kampanii ze strony endecji. Zaledwie tydzień po zaprzysiężeniu, 16 grudnia, został zastrzelony przez Eligiusza Niewiadomskiego podczas wizyty w galerii Zachęty.

Warto pamiętać: Gabriel Narutowicz, pierwszy prezydent Polski, był wcześniej uznanym inżynierem i konstruktorem, który przez wiele lat pracował w Szwajcarii jako profesor politechniki. Jego tragiczna śmierć była wielkim wstrząsem dla młodej demokracji.

Zamach majowy i rządy sanacji

W 1923 roku Józef Piłsudski wycofał się z polityki, protestując przeciw "partyjniactwu". Gdy trzy lata później powołano rząd Wincentego Witosa, złożony głównie z jego przeciwników, Piłsudski postanowił działać. 12 maja 1926 roku, po nieudanej próbie przekonania prezydenta Wojciechowskiego do zmiany rządu, rozpoczął zbrojny zamach stanu.

Zamach majowy trwał trzy dni $12-14 maja$ i kosztował życie ponad 400 osób. Przełomowym momentem była decyzja kolejarzy, którzy poparli Piłsudskiego i zatrzymali pociągi wiozące wojska wierne rządowi. Ostatecznie prezydent i rząd złożyli dymisje, a 1 czerwca 1926 roku Ignacy Mościcki został nowym prezydentem.

Po przejęciu władzy Piłsudski rozpoczął okres tzw. sanacji (uzdrowienia) moralnej życia publicznego. W praktyce oznaczało to wprowadzenie rządów autorytarnych, choć z zachowaniem pozorów demokracji. W 1928 roku utworzono prorządowy Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR).

Stopniowo ograniczano rolę parlamentu. Najpierw wprowadzono nowelę sierpniową, która dawała prezydentowi prawo wydawania dekretów z mocą ustawy. Następnie, 23 kwietnia 1935 roku, uchwalono konstytucję kwietniową, która znacząco zwiększyła uprawnienia prezydenta kosztem parlamentu.

W polityce zagranicznej II RP starała się zachować równowagę między Niemcami a ZSRS, zawierając pakty o nieagresji z obydwoma sąsiadami (w 1932 roku z ZSRS i w 1934 roku z Niemcami).

Zastanów się: Czy zamach majowy był konieczny? Piłsudski argumentował, że uratował państwo przed chaosem, ale jednocześnie zakończył okres pełnej demokracji parlamentarnej w Polsce.

Osiągnięcia II Rzeczypospolitej

Odrodzona Polska musiała zmierzyć się z wieloma problemami gospodarczymi. W 1923 roku kraj dotknęła hiperinflacja - polska marka traciła wartość w zastraszającym tempie. Na szczęście rząd Władysława Grabskiego przeprowadził skuteczną reformę walutową, wprowadzając nową walutę - złoty polski i powołując Bank Polski do emisji pieniądza.

Jednym z największych sukcesów II RP była budowa portu i miasta Gdynia. Rozpoczęta w 1921 roku inwestycja dała Polsce własny dostęp do morza. W ciągu kilkunastu lat z małej wioski powstało nowoczesne miasto liczące 120 tysięcy mieszkańców, a port gdyński stał się największym na Bałtyku!

Innym ważnym osiągnięciem było utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) w 1937 roku. W widłach Wisły i Sanu powstało ponad 100 nowoczesnych zakładów przemysłowych, które znacząco wzmocniły gospodarkę kraju i jego potencjał obronny.

W 1925 roku przeprowadzono reformę rolną, parcelując majątki ziemskie powyżej 180 hektarów $na Kresach Wschodnich - 300 hektarów$. Było to ważne społecznie posunięcie, choć nie rozwiązało problemu przeludnienia wsi.

Ogromnym wyzwaniem był analfabetyzm, który dotykał 30-40% społeczeństwa. Władze wprowadziły bezpłatne nauczanie w szkołach powszechnych, a w 1932 roku przeprowadzono reformę szkolnictwa, ujednolicając system edukacji w całym kraju.

W dziedzinie nauki światową sławę zdobyła lwowska szkoła matematyczna pod kierownictwem Stefana Banacha, a polscy matematycy (Marian Rejewski, Henryk Zygalski i Jerzy Różycki) dokonali przełomowego osiągnięcia - złamania kodów niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma.

Ciekawostka: Złamanie Enigmy przez polskich matematyków, a następnie przekazanie tej wiedzy Brytyjczykom i Francuzom, znacząco przyczyniło się do zwycięstwa aliantów w II wojnie światowej!

Schyłek niepodległości

Jednym z punktów spornych w relacjach polsko-czeskich było Zaolzie, przyznane Czechosłowacji po I wojnie światowej. Gdy w 1938 roku Niemcy zajęły część Czech (Kraj Sudecki), Polska wykorzystała sytuację i po wystosowaniu ultimatum zajęła sporne tereny 2 października 1938 roku.

Wkrótce Polska sama znalazła się pod presją III Rzeszy. Niemcy żądali przyłączenia Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy, budowy eksterytorialnej autostrady przez Pomorze (tzw. "korytarz") oraz przystąpienia Polski do paktu antykominternowskiego. Polskie władze kategorycznie odrzuciły te żądania, uznając je za początek drogi do utraty niepodległości.

W obliczu rosnącego zagrożenia, 31 marca 1939 roku, Wielka Brytania udzieliła Polsce gwarancji bezpieczeństwa, obiecując pomoc w razie ataku niemieckiego. Podobne zapewnienia złożyła Francja.

Tymczasem Hitler szukał porozumienia ze Stalinem. 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie podpisano pakt Ribbentrop-Mołotow - sowiecko-niemiecki układ o nieagresji. Najważniejsza była jednak tajna część umowy, w której obaj dyktatorzy podzielili między siebie terytoria Polski i innych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Informacje o tajnym protokole dotarły do Brytyjczyków i Francuzów, ale ci nie przekazali ich Polsce.

Pomyśl: Czy Polska miała jakiekolwiek szanse na uniknięcie wojny w 1939 roku? Czy mogła przyjąć niemieckie żądania? A może powinna szukać porozumienia z ZSRS?