Władze polskie na uchodźstwie

Kiedy polskie władze opuszczały kraj w nocy z 17 na 18 września 1939 r., liczyły na przejazd przez Rumunię do Francji. Niestety, rząd rumuński internował polskich przywódców - prezydenta, premiera i Naczelnego Wodza - uniemożliwiając im dalsze działania.

30 września 1939 r. prezydent Raczkiewicz powierzył funkcję premiera generałowi Władysławowi Sikorskiemu, który objął również stanowisko Naczelnego Wodza. W grudniu 1939 r. powołano Radę Narodową RP z Ignacym Janem Paderewskim jako przewodniczącym. Początkowo siedzibą władz był Paryż, następnie Angers, a od czerwca 1940 r. - Londyn.

Rząd emigracyjny uznał III Rzeszę za głównego wroga i skupił się na odtworzeniu polskiego wojska. Między okupowaną Polską a władzami na uchodźstwie kursowali kurierzy i emisariusze, którzy przewozili dokumenty i informacje.

💡 Najważniejszym wydarzeniem dyplomatycznym była próba normalizacji stosunków ze Związkiem Sowieckim. 30 lipca 1941 r. podpisano w Londynie układ Sikorski-Majski, który przewidywał utworzenie polskiego wojska w ZSRS i zwolnienie polskich obywateli deportowanych z Kresów.

Polityka Sikorskiego opierała się na założeniu, że Sowieci będą respektować międzynarodowe ustalenia. Jednak w kwietniu 1943 r., po ujawnieniu przez Niemców informacji o grobach polskich oficerów w Katyniu, Moskwa zerwała stosunki dyplomatyczne z rządem polskim.

Władze polskie jednoznacznie potępiały niemieckie zbrodnie na Żydach. W listopadzie 1942 r. Jan Karski, kurier polskiej konspiracji, dostarczył do Londynu informacje o Holokauście. Minister Raczyński 17 grudnia 1942 r. wygłosił w brytyjskim radio apel o ratunek dla mordowanych Żydów.

Zmiany w rządzie emigracyjnym

Latem 1944 r. premier Stanisław Mikołajczyk poleciał do Moskwy na rozmowy ze Stalinem. Sytuacja była niezwykle trudna - do Warszawy zbliżała się Armia Czerwona, a w stolicy wybuchło powstanie. Polski premier wiedział, że tylko poparcie sojuszników umożliwi powrót emigracyjnych władz do kraju.

Pod naciskiem Churchilla prezydent Raczkiewicz zdymisjonował Naczelnego Wodza Kazimierza Sosnkowskiego, uważanego za przeciwnika porozumienia z ZSRS. Niepowodzenie moskiewskiej misji doprowadziło do dymisji Mikołajczyka w listopadzie 1944 r. Nowym premierem został Tomasz Arciszewski z PPS, ale pozycja polskiego rządu była już bardzo słaba.

Polskie Państwo Podziemne

Struktury konspiracyjne zaczęto tworzyć jeszcze podczas kampanii wrześniowej. 27 września 1939 r. oficerowie WP powołali w Warszawie Służbę Zwycięstwu Polski (SZP) pod dowództwem gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. 13 listopada 1939 r. rząd emigracyjny utworzył Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) z gen. Sosnkowskim jako komendantem głównym.

W lutym 1942 r. ZWZ przekształcono w Armię Krajową (AK). Jej pierwszym dowódcą został Stefan Rowecki, a po jego aresztowaniu w 1943 r. - gen. Tadeusz Komorowski ps. "Bór". Struktury terenowe AK obejmowały obszary (kilka województw), okręgi (województwa), obwody (powiaty), rejony i placówki.

💡 Polskie Państwo Podziemne było fenomenem na skalę światową - nigdzie indziej w okupowanej Europie nie stworzono tak rozbudowanych struktur konspiracyjnych, zarówno wojskowych, jak i cywilnych!

Metody walki w okupowanej Polsce

Koncepcja funkcjonowania AK zakładała trzy etapy: walkę w konspiracji, powszechne powstanie antyniemieckie i regularną walkę frontową. W ramach AK utworzono struktury do walki bezpośredniej - najpierw Związek Odwetu, a w 1942 r. Kierownictwo Dywersji (Kedyw) pod dowództwem gen. Augusta Emila Fieldorfa ps. "Nil".

Elitarną formacją byli cichociemni - specjalnie wyszkoleni żołnierze, przerzucani drogą lotniczą z Wielkiej Brytanii do okupowanej Polski. Kontrwywiad AK skutecznie przeciwdziałał niemieckim i sowieckim akcjom wywiadowczym.

Również polscy harcerze przeszli do konspiracji, tworząc Szare Szeregi. Młodzież w ramach Organizacji Małego Sabotażu "Wawer" malowała patriotyczne symbole, wybijała szyby w niemieckich zakładach i zawieszała polskie flagi.

W kwietniu 1943 r. w getcie warszawskim wybuchło powstanie. Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) i Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) pod dowództwem Mordechaja Anielewicza przez prawie miesiąc stawiały opór Niemcom. Powstanie w getcie było dramatycznym protestem ludzi skazanych na zagładę.

Podziemne struktury cywilne

W okupowanej Polsce działały także struktury cywilne. Przy ZWZ w lutym 1940 r. powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), przekształcony później w Krajową Reprezentację Polityczną, a w styczniu 1944 r. - w Radę Jedności Narodowej pod przewodnictwem Kazimierza Pużaka.

Rząd RP na uchodźstwie był reprezentowany w kraju przez Delegata Rządu na Kraj. Pierwszym delegatem został Cyryl Ratajski. Delegatura Rządu miała strukturę odpowiadającą ministerstwom i przygotowywała się do przejęcia władzy po zakończeniu okupacji.

💡 Polskie Państwo Podziemne prowadziło także "walkę cywilną" - dokumentowało zbrodnie niemieckie, organizowało tajne nauczanie na wszystkich poziomach edukacji i wydawało setki podziemnych czasopism, podtrzymując ducha oporu w społeczeństwie.

Polacy na frontach II wojny światowej

Najważniejszym zadaniem polskich władz na uchodźstwie było odtworzenie sił zbrojnych. We wrześniu 1939 r. część oddziałów przedostała się do Rumunii i na Węgry. Spektakularnym wydarzeniem była brawurowa ucieczka okrętu podwodnego ORP Orzeł.

Do czerwca 1940 r. Polskie Siły Zbrojne (PSZ) liczyły już ponad 80 tys. żołnierzy. W kwietniu 1940 r. Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich wzięła udział w bitwie o norweski Narwik - było to pierwsze starcie regularnego Wojska Polskiego z Niemcami od zakończenia walk w Polsce. W Syrii powstała Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich, która później wsławiła się obroną libijskiego portu Tobruk w 1941 r.

Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii utworzono I Korpus Polski. W jego składzie powstała 1 Dywizja Pancerna gen. Stanisława Maczka oraz elitarna 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa gen. Stanisława Sosabowskiego.

Po układzie Sikorski-Majski rozpoczęto formowanie Armii Polskiej w ZSRS pod dowództwem gen. Władysława Andersa. W marcu 1942 r. armia ta została ewakuowana do Iranu, gdzie połączyła się z innymi polskimi jednostkami, tworząc Armię Polską na Wschodzie.

💡 Największym sukcesem 2 Korpusu Polskiego było zdobycie Monte Cassino w maju 1944 r. Ta niezwykle trudna operacja, po kilku nieudanych próbach wojsk alianckich, zakończyła się zatknięciem polskiej flagi na ruinach klasztoru 18 maja 1944 r.

W kolejnych miesiącach 2 Korpus zdobył Ankonę (lipiec 1944) i Bolonię (kwiecień 1945). Na froncie zachodnim walczyła 1 Dywizja Pancerna, która odegrała ważną rolę w bitwie pod Falaise i wyzwoliła holenderską Bredę, kończąc swój szlak bojowy przyjęciem kapitulacji bazy Kriegsmarine w Wilhelmshaven w maju 1945 r.

Polskie siły zbrojne u boku Armii Czerwonej

Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z rządem RP w kwietniu 1943 r., Sowieci rozpoczęli tworzenie polskich jednostek wojskowych pod własną kontrolą. W maju 1943 r. w Sielcach nad Oką zaczęto formowanie 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem Zygmunta Berlinga.

Żołnierze tej dywizji, zwani kościuszkowcami, stoczyli swoją pierwszą bitwę pod Lenino 12-13 października 1943 r. W kolejnych miesiącach rozbudowywano struktury polskiego wojska u boku Armii Czerwonej - najpierw jako 1 Korpus Polski w ZSRS, później jako Armia Polska w ZSRS, a wreszcie jako 1 Armia Wojska Polskiego.

Najważniejsi dowódcy polscy

Władysław Anders był zawodowym oficerem, który po dostaniu się do sowieckiej niewoli w 1939 r. był więziony do lipca 1941 r. Po zwolnieniu został dowódcą Armii Polskiej w ZSRS, którą tworzył od podstaw. Po ewakuacji z ZSRS dowodził Armią Polską na Wschodzie i 2 Korpusem Polskim.

Zygmunt Berling również trafił do sowieckiej niewoli, ale podjął współpracę z Sowietami, dzięki czemu uniknął losu polskich oficerów zamordowanych w Katyniu. W 1943 r. na polecenie Stalina stanął na czele 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, stając się symbolem formowanego przez ZSRS polskiego wojska.

💡 W czasie II wojny światowej Polacy walczyli na niemal wszystkich frontach - od Narwiku po Tobruk, od Monte Cassino po Falaise. Choć kraj był okupowany, polskie formacje zbrojne liczyły łącznie ponad 600 tysięcy żołnierzy, co stanowiło czwartą co do wielkości armię koalicji antyhitlerowskiej.