Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim

Kongres wiedeński w 1815 roku całkowicie przeorganizował mapę Polski po upadku Księstwa Warszawskiego. Zamiast jednego państwa powstały cztery różne terytoria - każde z innymi prawami i pod różną kontrolą.

Z największych ziem utworzono Królestwo Polskie, które było połączone z Rosją unią personalną. To znaczy, że carem rosyjskim i królem polskim była ta sama osoba - Aleksander I. W jego zastępstwie rządził namiestnik, a konstytucja gwarantowała Polakom sporo swobód - mogli mówić po polsku w szkołach i urzędach, mieli wolność religii i druku.

Pozostałe terytoria to Wielkie Księstwo Poznańskie (pod Prusami), Galicja (pod Austrią) oraz maleńka Rzeczpospolita Krakowska. Ta ostatnia teoretycznie była niepodległa, ale w praktyce kontrolowały ją wszystkie trzy mocarstwa jednocześnie.

Pamiętaj: Autonomia oznacza prawo do samodzielnego decydowania o własnych sprawach - to kluczowe pojęcie dla zrozumienia sytuacji ówczesnej Polski.

Powstanie listopadowe

Car Aleksander I stopniowo łamał konstytucję, wprowadzając cenzurę i ograniczając polskie swobody. Gdy w 1825 roku na tron wstąpił jeszcze surowszy Mikołaj I, sytuacja stała się nie do zniesienia.

W odpowiedzi na represje powstały tajne organizacje spiskowe - Towarzystwo Patriotyczne, Towarzystwo Filomatów i Sprzysiężenie Podchorążych. Planowały one walkę zbrojną przeciwko Rosji, choć działały w ukryciu.

Powstanie wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku. Spiskowcy ruszyli na Belweder, żeby pojmać wielkiego księcia Konstantego, ale ten zdążył uciec. Na początku powstańców nie poparli oficerowie ani arystokracja, ale dołączyli się mieszkańcy Warszawy i udało się wyzwolić miasto.

Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem, ale w styczniu 1831 roku zdetronizowano Mikołaja I i zerwano unię z Rosją. Niestety, Polska nie otrzymała wsparcia z Europy, a klęska pod Ostrołęką umożliwiła Rosjanom zdobycie Warszawy w 1831 roku.

Ciekawostka: Powstanie objęło nie tylko Królestwo Polskie, ale też Litwę, Podlasie, Wołyń i Podole - pokazuje to, jak silne były więzi między tymi terenami.

Wielka Emigracja i represje po powstaniu

Po upadku powstania około 10 tysięcy Polaków musiało opuścić kraj z obawy przed represjami. Wśród nich znaleźli się najwybitniejsi artyści, pisarze i naukowcy - Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki czy Zygmunt Krasiński. Ten exodus nazwano Wielką Emigracją.

Większość emigrantów osiedliła się w Paryżu, gdzie tworzyli stronnictwa polityczne mające na celu odzyskanie niepodległości. Najważniejsze to: konserwatywny Hotel Lambert Czartoryskiego, demokratyczny Komitet Narodowy Lelewela, radykalne Towarzystwo Demokratyczne Polskie i socjalistyczne Gromady Ludu Polskiego.

Car Mikołaj I bezlitośnie zemścił się na Polsce - zlikwidował konstytucję, Sejm i polskie wojsko. Wprowadził Statut Organiczny, podzielił kraj na rosyjskie gubernie i rozpoczął rusyfikację. Powstańców zsyłano na Syberię, a szlachcie odbierano majątki i prawa.

Mimo represji w latach 30. i 40. powstały nowe organizacje spiskowe - Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Krakowie, Związek Narodu Polskiego w Warszawie, a ksiądz Piotr Ściegienny nawoływał chłopów do walki o sprawiedliwość.

Emisariusz to tajny wysłannik, który zbierał informacje o sytuacji w kraju - takich ludzi emigranci wysyłali z Paryża do Polski.

Wiosna Ludów na ziemiach polskich

Rok 1846 przyniósł kolejną próbę powstania - tym razem w Krakowie. Niestety, szlachta nie potrafiła pozyskać chłopów, którzy zamiast wspierać powstanie, zaatakowali dwory szlacheckie w rabacji galicyjskiej pod przywództwem Jakuba Szeli. Edward Dembowski, próbując pogodzić te grupy, zginął od austriackich kul.

Wiosna Ludów w 1848 roku dała nową nadzieję na ziemiach polskich. W Poznaniu powstał Komitet Narodowy, który wynegocjował z Prusami przywrócenie autonomii. Jednak Prusy szybko wycofały się z ustaleń, więc wybuchło powstanie pod przywództwem Ludwika Mierosławskiego - które po dwóch tygodniach upadło.

W Galicji sytuacja wyglądała lepiej - w Krakowie i Lwowie powstały polskie Komitety Narodowe i Gwardie Narodowe. Austriacki gubernator wydał nawet dekret uwłaszczający chłopów i znoszący pańszczyznę.

Po opanowaniu sytuacji wszyscy zaborcy wrócili do represyjnej polityki, rozbrajając polskie formacje i ograniczając swobody. Kolejne próby odzyskania niepodległości zakończyły się niepowodzeniem.

Uwłaszczenie chłopów oznaczało nadanie im na własność ziemi, którą wcześniej tylko użytkowali - to była jedna z najważniejszych reform społecznych XIX wieku.