Główne założenia epoki

Dwudziestolecie międzywojenne dzieli się na dwa okresy o różnym charakterze. Lata 20. to czas optymizmu i nadziei związanych z odrodzeniem państwa polskiego. Lata 30. przyniosły zaś krytyczne spojrzenie na rzeczywistość i przeczucie nadchodzącej katastrofy.

W filozofii epoki dominowały nowe kierunki myślenia, jak katastrofizm przewidujący upadek cywilizacji zachodniej, psychoanaliza Zygmunta Freuda czy behawioryzm skupiający się na ludzkim zachowaniu. Pojawiła się także fenomenologia dążąca do oparcia myśli na niepodważalnych twierdzeniach.

Społeczeństwo doświadczyło prawdziwej rewolucji obyczajowej – kobiety się emancypowały, rozwijała się kultura masowa, a jednocześnie narastały ideologie totalitarne. Literatura porzuciła obowiązek służby narodowej i skupiła się na różnorodności form i tematów. Popularne stały się nowe środki wyrazu, jak groteska czy parabola.

💡 Warto zapamiętać: W dwudziestoleciu literatura po raz pierwszy od wieków nie musiała podporządkowywać się służbie narodowej, co zaowocowało niespotykaną dotąd różnorodnością tematów i form.

Kreacjonizm stał się kluczową koncepcją artystyczną, dającą twórcy prawo do subiektywnego przedstawiania rzeczywistości i tworzenia w utworze świata na nowo. Podejście to otworzyło drogę do niespotykanej dotąd wolności twórczej.

Nurty i bohaterowie literaccy

W dwudziestoleciu międzywojennym rozwinął się nurt fantastyczno-groteskowy, który celowo deformował i wyolbrzymiał świat przedstawiony. Twórcy odważnie zrywali z zasadami logiki, tworząc dzieła zaskakujące i niepokojące.

W literaturze pojawiły się nowe typy bohaterów. Zbuntowany młody człowiek pełen witalności i egocentryzmu, poszukujący autorytetów. Bohater analizujący własną psychikę, który podejmował podróż w głąb siebie. Nowoczesna kobieta – niezależna i zbuntowana, łamiąca konwenanse. Wreszcie działacz polityczny lub społeczny doświadczający konfliktu między ideałami a rzeczywistością.

Charakterystyczne dla epoki były motywy związane z nowoczesnością, określane jako 3xM: miasto, masa, maszyna. Twórcy skupiali się na codzienności i mechanizmach ludzkiej psychiki. Opisywali podziały społeczne i rozczarowanie rewolucyjnymi ideami. Często pojawiał się witalizm – kult życia i miłości.

💡 Zapamiętaj: Bunt przeciwko formie był jednym z głównych wyznaczników literatury tego okresu – twórcy chętnie wykorzystywali prowokację, skandal, groteskę i absurd.

Do najważniejszych europejskich pisarzy epoki należeli Thomas Mann, Franz Kafka, Michaił Bułhakow i James Joyce. Wśród polskich twórców wyróżniali się Stefan Żeromski, Witold Gombrowicz, Julian Tuwim, Jan Lechoń oraz Bolesław Leśmian. Każdy z nich wniósł do literatury unikalne spojrzenie i styl.

Grupy literackie

Dwudziestolecie międzywojenne to czas intensywnego rozwoju grup literackich, które często skupiały się wokół czasopism i manifestów programowych.

Skamander – grupa warszawska skupiona wokół czasopisma o tej samej nazwie. Jej członkowie, jak Julian Tuwim i Jan Lechoń, głosili apoteozę codzienności i uwolnienie literatury od obowiązków patriotycznych. Zachowując szacunek dla tradycji klasycznej i romantycznej, wyrażali radosny zachwyt życiem i światem.

Futuryści działali głównie w Warszawie i Krakowie. Radykalnie odrzucali tradycję na rzecz nowoczesności, głosząc ideę "słów na wolności". Bruno Jasieński czy Aleksander Wat szukali nowych form wyrazu, często prowokując swoimi wystąpieniami.

Awangarda Krakowska skupiona wokół czasopisma "Zwrotnica" z Tadeuszem Peiperem i Julianem Przybosiem na czele głosiła apoteozę nowoczesności i kult techniki. Jej przedstawiciele zerwali z mistycyzmem i metafizyką, promując hasło "3xM" (miasto, masa, maszyna).

💡 Ciekawostka: Mimo że grupy literackie dwudziestolecia międzywojennego różniły się programowo, wszystkie one dążyły do znalezienia nowego języka dla wyrażenia doświadczeń nowoczesnego człowieka.

Druga Awangarda z ośrodkami w Lublinie i Wilnie, reprezentowana przez Czesława Miłosza i Józefa Czechowicza, odeszła od optymizmu poprzedników. Charakteryzowała się katastrofizmem, refleksyjnością i wizyjnością. W ich twórczości pojawiało się poczucie zagubienia i niepewności, będące zapowiedzią nadchodzących tragicznych wydarzeń.

Bolesław Leśmian i jego twórczość

Bolesław Leśmian (1877-1937), właściwie Lesman, należy do najbardziej oryginalnych poetów polskich. Urodził się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej w Warszawie, studiował prawo, a swoją popularność zyskał w latach 30. XX wieku. Jego życie zakończył atak serca, który nastąpił w czasie narastających w Polsce nastrojów antysemickich.

Twórczość Leśmiana charakteryzuje się ukazywaniem natury jako żywiołu przenikniętego twórczą siłą. Poeta tworzył pierwotną wizję świata bliską ludowym mitom i baśniom. W swoich dziełach podejmował zagadnienia metafizyczne, budował niezwykłe, kreacjonistyczne światy. Jego język pełen jest charakterystycznych neologizmów (np. bezśmiech, zniszczota, zamrocz), które idealnie oddają istotę opisywanych zjawisk.

W wierszu "Topielec" poeta przedstawia historię człowieka, który szukając sensu życia w naturze, zostaje porwany przez demona zieleni i ginie. Utwór stanowi ostrzeżenie przed bezrefleksyjnym powrotem do natury. Leśmian pokazuje przyrodę jako tajemniczą i kuszącą siłę, która może prowadzić do utraty człowieczeństwa.

💡 Warto zapamiętać: Leśmian często polemizuje z poglądami filozofa J.J. Rousseau, który propagował powrót do natury jako drogę do szczęścia. Poeta pokazuje, że natura ma również swoją niebezpieczną, niszczącą stronę.

Ballada "Dusiołek" opowiada o chłopie Bajdale zaatakowanym przez fantastycznego stwora podczas snu. Utwór czerpie z ludowych podań i jest pretekstem do postawienia ważnych pytań filozoficznych o istnienie dobra i zła na świecie. Podobnie ballada "Świdryga i Midryga" sięga do słowiańskich wierzeń, ukazując spotkanie dwóch pijaków z demonem Południcą, co prowadzi do ich obłędu.

Leśmian - kontynuacja

"W malinowym chruśniaku" to jeden z najsłynniejszych erotyków Leśmiana. Poeta ukazuje miłość dwojga ludzi w niezwykle zmysłowy sposób. Maliny stają się w nim symbolem uniesień miłosnych i ekstazy. Przyroda jest odbierana wszystkimi zmysłami jednocześnie (synestezja), a kochankowie, ukryci w gąszczu malinowych krzaków, doświadczają swoich pierwszych miłosnych porywów.

Utwór ten można zestawić z sielanką "Laura i Filon" F. Karpińskiego, gdzie maliny w koszyku Laury symbolizują zaufanie i miłość, a jawor skrywa zakochanych przed niepotrzebnymi widzami.

Ballada "Dusiołek" nawiązuje do ludowych wierzeń i opowiada o chłopie zaatakowanym przez dziwnego stwora podczas snu. Imię bohatera – Bajdała – sugeruje kogoś, kto wierzy w przesądy (od słowa "bajda" oznaczającego zmyśloną historię). W zakończeniu chłop ma pretensje do Boga o stworzenie tak dziwacznej istoty, co porusza ważną filozoficzną kwestię istnienia zła w świecie.

💡 Ciekawostka: W balladzie "Dusiołek" Leśmian pokazuje lęki tkwiące w ludzkiej podświadomości, które ujawniają się we śnie. Dusiołek staje się symbolem obaw człowieka przed śmiercią i nieistnieniem.

"Świdryga i Midryga" to ballada o dwóch pijakach tańczących na łące, których zauważa Południca – według wierzeń słowiańskich morderczy demon ukazujący się w południe. Utwór kończy się groteskową sceną tańczących trumien, która doprowadza bohaterów do utraty zmysłów. Ballada poświęcona jest tematyce śmierci, nawiązując do motywu danse macabre (tańca śmierci), jednak w zmodyfikowanej formie.

Inne ballady Leśmiana

"Żołnierz" to ballada, której bohaterem jest okaleczony weteran wojenny. Wraca on do rodzinnej wsi, jednak spotyka się z odrzuceniem z powodu swego kalectwa. Wiejska społeczność, zamiast okazać mu szacunek za poświęcenie dla ojczyzny, wyśmiewa go i uznaje za nieprzydatnego do pracy.

Odrzucony żołnierz udaje się pod figurę Chrystusa, by poskarżyć się na swój los. Chrystus zsuwa się z krzyża i oznajmia, że pójdzie z nim na tułaczkę, ponieważ łączy ich to samo cierpienie. Ballada porusza problem relacji między cierpiącym człowiekiem a Bogiem. Bóg jest tu ukazany jako podobny do człowieka – słaby, kaleki i cierpiący, ale dzięki temu staje się idealnym towarzyszem wędrówki.

"Dziewczyna" to filozoficzna ballada o dwunastu braciach, którzy usłyszawszy dobiegający zza muru głos dziewczyny wołającej o pomoc, postanawiają do niej dotrzeć. Po długim trudzie udaje im się zburzyć mur, jednak okazuje się, że po drugiej stronie nie ma żadnej dziewczyny.

💡 "Dziewczyna" Leśmiana to ballada filozoficzna o poszukiwaniu sensu życia i ludzkiego wysiłku. Nawet jeśli cel okazuje się złudzeniem, sam trud i dążenie nadają życiu znaczenie.

Ta pozornie prosta, baśniowa opowieść przeplata się z głębokimi refleksjami na temat ludzkiego życia. Bracia w trakcie pracy zmieniają postać – z cielesnej przechodzą w cieniową, a potem w inną, trudną do zinterpretowania formę. Utwór podejmuje tematy śmierci, istnienia po niej i jej tajemnicy. Pokazuje też trud życia, z którym zmaga się każdy człowiek, oraz dążenie do celu, który może okazać się tylko złudzeniem.

Julian Tuwim i jego twórczość

Julian Tuwim (1894-1953) to jeden z najwybitniejszych poetów dwudziestolecia międzywojennego. Urodził się w mieszczańskiej rodzinie żydowskiego pochodzenia, młodość spędził w Łodzi, a później przeniósł się do Warszawy. Był jednym z założycieli grupy poetyckiej Skamander i współtwórcą kabaretu artystycznego Pikador.

Po wybuchu II wojny światowej Tuwim wyemigrował najpierw do Francji, potem do Brazylii i USA. Do Polski wrócił w 1946 roku. Zmarł w Zakopanem i został pochowany na warszawskich Powązkach.

Twórczość Tuwima charakteryzuje witalizm – pochwała życia w jego biologicznych aspektach. Jego poezję cechuje radość życia, beztroska, fascynacja miastem i tłumem. Wprowadził do poezji mowę potoczną i głosił idee tolerancji i solidarności.

💡 Tuwim zrewolucjonizował język poetycki, wprowadzając do niego potoczność, a nawet wulgaryzmy. Dzięki temu jego wiersze brzmiały świeżo i autentycznie, bliskie codziennemu doświadczeniu czytelnika.

Wiersz "Wiosna (Dytyramb)" to prowokacja artystyczna. Podmiot liryczny, stojąc na ulicy w wiosenny dzień, obserwuje tłum z mieszaniną fascynacji i obrzydzenia. Utwór jest przepełniony dosadnym, wulgarnym erotyzmem. Miłość zastąpiona zostaje zwierzęcymi popędami rozmnażania, które budzą się wraz z nadejściem wiosny. Jest to przykład tekstu naturalistycznego, ekspresjonistycznego, o silnym nacechowaniu emocjonalnym.

Inne utwory Tuwima

"Do krytyków" to żartobliwy i lekko ironiczny utwór, który można potraktować jako wypowiedź programową skamandrytów. Poeta przekonuje, że powojenna poezja powinna wyrażać przede wszystkim entuzjazm, radość życia i optymizm. Czerpie inspirację z codziennych czynności, takich jak jazda tramwajem.

Wiersz łączy fascynację miejskim pejzażem z pochwałą życia opisywanego w kategoriach biologicznych. Zatarta zostaje w nim tradycyjna opozycja między przestrzenią miejską a wizją rozwijającej się natury, kojarzonej zwykle z wsią. Podmiot mówiący zachwyca się zarówno dźwiękiem tramwajowego dzwonka, jak i zapachem kwitnących drzew.

"Słowisień" to utwór wykorzystujący liczne neologizmy, które oddziałują na zmysły odbiorcy, wywołując wrażenia niemal słuchowe i muzyczne. Dzieło skupia się na opisie natury – jej piękna oraz pełni życia. Atmosfera wiersza jest sielska, błoga i idylliczna.

💡 "Słowisień" Tuwima nawiązuje do futurystycznych eksperymentów językowych, ale czyni to w sposób bardziej harmonijny i melodyjny. Neologizmy poety mają oddawać piękno i bogactwo natury, a nie szokować czytelnika.

Poeta opisuje urokliwy, skąpany w złotym świetle krajobraz. Drzewa "pszczelą i pasieczą", czyli kwitną, dając nektar pszczołom. Forma czasownikowa sprawia, że świat przedstawiony tętni życiem. Z uwagi na zastosowanie słownictwa inspirowanego językami wschodu, wyczuwalna jest słowiańskość i ludowość, czytelnik może przenieść się na sielankową wieś czy do słonecznego sadu, który jest niezwykły i niemal magiczny.

Rzecz czarnoleska i podsumowanie

"Rzecz czarnoleska" to utwór Tuwima opisujący proces tworzenia poezji. Tytuł nawiązuje do Czarnolasu – dworku Jana Kochanowskiego, a samo sformułowanie "rzecz czarnoleska" pochodzi z wiersza Cypriana Kamila Norwida "Moja piosnka (I)".

Wiersz mówi o przywiązaniu do klasycznej poezji, w której rządzą harmonia, klasyka i jasność przekazu. "Rzecz czarnoleska" staje się w wierszu synonimem poetyckiego natchnienia, dzięki któremu poeta jest w stanie tworzyć ład i porządek w świecie chaosu. Nawiązuje to do oświeceniowych poglądów na sztukę, podkreślających jej uporządkowany i harmonijny charakter.

Dwudziestolecie międzywojenne to okres niezwykłej różnorodności w literaturze polskiej. Od optymistycznych, witalistycznych wierszy Tuwima po metafizyczne, niepokojące ballady Leśmiana – epoka ta przyniosła ogromne bogactwo stylów, tematów i form poetyckich.

💡 Literatura dwudziestolecia międzywojennego to pomost między tradycją a nowoczesnością. Twórcy tego okresu potrafili zarówno czerpać z dorobku poprzednich epok, jak i odważnie eksperymentować z nowymi formami wyrazu.

Epokę tę zamknął wybuch II wojny światowej w 1939 roku. Wielu twórców zginęło podczas okupacji, inni zostali zmuszeni do emigracji. Jednak ich dzieła pozostają kluczowym elementem polskiego dziedzictwa kulturowego i wciąż inspirują kolejne pokolenia czytelników i pisarzy.

Podsumowanie epoki

Dwudziestolecie międzywojenne to okres intensywnego rozwoju literatury polskiej, w którym twórcy po raz pierwszy od pokoleń mogli tworzyć bez poczucia obowiązku służby narodowej. Ta wolność zaowocowała niespotykaną dotąd różnorodnością form i tematów.

Główne nurty literackie epoki to kreacjonizm (tworzenie nowych światów w literaturze) oraz nurt fantastyczno-groteskowy (deformacja rzeczywistości). W poezji działały liczne grupy literackie, jak Skamander (apoteoza codzienności), futuryści (odrzucenie tradycji), Awangarda Krakowska (kult nowoczesności) i Druga Awangarda (katastrofizm).

Do najwybitniejszych twórców epoki należeli Bolesław Leśmian i Julian Tuwim. Leśmian tworzył metafizyczne ballady o ludowej proweniencji, pełne neologizmów i refleksji filozoficznych. Tuwim zaś reprezentował nurt witalistyczny, wprowadzając do poezji mowę potoczną i tematy miejskie.

💡 Dwudziestolecie międzywojenne to laboratoryum nowoczesnej literatury polskiej. Eksperymenty językowe, formalne i tematyczne tego okresu otworzyły drogę dla późniejszych pokoleń twórców.

Literatura epoki odzwierciedlała przemiany społeczne i kulturowe: emancypację kobiet, rozwój kultury masowej, urbanizację. Jednocześnie w latach 30. pojawiły się nastroje katastroficzne, będące przeczuciem nadchodzącej wojny. Wybuch II wojny światowej w 1939 roku definitywnie zakończył ten fascynujący okres w dziejach polskiej kultury.