Prolog - Narodziny Konrada

W celi klasztoru Bazylianów, przerobionym na więzienie, Anioł Stróż czuwa nad śpiącym więźniem. Duch opowiada, jak na prośbę matki młodzieńca próbował kierować jego snami, jednak dusza uwięzionego okazała się zbyt dumna i niepokorna.

Więzień budzi się i zastanawia nad naturą snu, twierdząc, że nie jest on ani wspomnieniem, ani grą wyobraźni. Wokół niego toczy się niewidoczna dla ludzkiego oka walka między siłami dobra i zła. Duchy nocne próbują przejąć kontrolę nad jego myślami, podczas gdy Anioł Stróż stara się go chronić.

Po kolejnym przebudzeniu więzień doznaje wewnętrznej przemiany - umiera w nim Gustaw, rodzi się Konrad. Tę przemianę uwiecznia napisem węglem na ścianie celi. Ta symboliczna metamorfoza oznacza porzucenie postawy indywidualisty skupionego na osobistych uczuciach na rzecz patrioty gotowego poświęcić się dla narodu.

Warto zapamiętać: Przemiana z Gustawa w Konrada symbolizuje przejście od romantycznej miłości do miłości ojczyzny, od bólu indywidualnego do cierpienia zbiorowego.

Wigilia w celi więziennej

W wieczór wigilijny więźniowie, dzięki uprzejmości Kaprala-Polaka, zbierają się w celi Konrada. Wśród nich znajdują się: Jakub, Adolf, Tomasz, Zegota i inni. Zegota dziwi się swoim aresztowaniem, twierdząc, że nie należał do żadnego spisku. Tomasz wyjaśnia mu, że na Litwę przybył senator Nowosilcow, który szuka spisków, by odzyskać łaskę cara.

Mimo trudnej sytuacji, więźniowie znajdują w sobie siłę do żartów i wspomnień. Nastrój poważnieje, gdy Sobolewski opowiada o transporcie dwudziestu studentów żmudzkich, wywożonych na Sybir. Przejmujący obraz dzieci w kajdanach, nie mogących udźwignąć ciężaru łańcuchów, porusza wszystkich.

Jankowski śpiewa piosenkę, w której powtarzają się imiona Jezus i Maryja. Konrad oburza się na bluźnierczą treść i występuje w obronie Matki Boskiej. Wspiera go Kapral, opowiadając historię z wojen napoleońskich, gdy jako jedyny ocalał z masakry, ponieważ stanął w obronie Maryi.

Gdy Feliks zaczyna kolejną piosenkę, Konrad, wyraźnie poruszony, sam zaczyna śpiewać pieśń o zemście: "zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem, a choćby mimo Boga."

Zapamiętaj: Scena wigilijna w celi nie tylko przedstawia cierpienie więźniów, ale też ukazuje ich patriotyzm i zdolność do zachowania godności nawet w najgorszych warunkach.

Wielka Improwizacja

Po rozejściu się więźniów, Konrad pozostaje sam w celi. Jego dusza uwalnia się z ciała i unosi się ponad ziemię. W tym stanie duchowej ekstazy Konrad wygłasza monolog znany jako "Wielka Improwizacja".

Bohater najpierw określa siebie jako wieszcza narodowego, twierdząc że jego pieśń to "siła, dzielność" i "nieśmiertelność". Następnie, w poczuciu własnej wyjątkowości, zrównuje się z Bogiem: "Jam się twórcą urodził! Stamtąd przyszły siły moje, skąd do ciebie przyrzły Twoje".

Konrad żąda od Boga władzy nad duszami ("Daj mi rząd dusz!"), a nie otrzymując odpowiedzi, oskarża Go o brak miłości: "Kłamca, kto Ciebie nazywał miłością, Ty jesteś tylko mądrością". W kulminacyjnym momencie utożsamia się z narodem $"Ja i ojczyzna to jedno! Nazywam się Milijon - bo za miliony kocham i cierpię katusze"$ i w najwyższym uniesieniu obraża Boga, nazywając go "carem".

Bohater pada nieprzytomny na podłogę. Złe duchy próbują wykorzystać jego stan, by zawładnąć jego duszą, ale są powstrzymywane przez siłę modlitw ofiarowanych za Konrada.

Ważne: Wielka Improwizacja to kwintesencja romantycznego buntu jednostki przeciw Bogu i światu. Konrad jest tu przykładem bohatera prometejskiego, który w imię miłości do narodu gotów jest przeciwstawić się nawet Stwórcy.

Egzorcyzmy i widzenie Ewy

Do celi wchodzą Kapral i ksiądz Piotr, którzy znajdują nieprzytomnego Konrada. Ksiądz natychmiast rozpoznaje, że młodzieńcem zawładnął zły duch i rozpoczyna egzorcyzmy. W trakcie rytuału Konrad opowiada o widzeniu młodego Rollisona, który jest torturowany w więzieniu i zamierza popełnić samobójstwo.

Ksiądz Piotr zmusza szatana do ujawnienia, gdzie znajduje się Rollison. Ten po długim oporze przyznaje, że chłopak jest przetrzymywany w klasztorze dominikańskim. Po uwolnieniu od złego ducha, Konrad odzyskuje świadomość. Ksiądz nakazuje mu modlitwę i zasypia, biorąc na siebie jego winy.

W tym samym czasie, w dworku pod Lwowem, młoda dziewczyna o imieniu Ewa modli się za ojczyznę i uwięzionych. Anioły zsyłają jej sen, w którym widzi kwiaty złożone w wianek dla Matki Boskiej. Ten wianek symbolizuje jej duchowe zaślubiny z Chrystusem. W widzeniu pojawia się też Konrad, który zwraca się do niej jak do Polski, odkrywając potrzebę pokory i działania w ukryciu.

Scena ta pokazuje przemianę Konrada, który zaczyna rozumieć, że pycha i żądza władzy muszą ustąpić miejsca pokorze i poświęceniu.

Ciekawostka: Motyw duchowych zaślubin z Chrystusem (mistyczne małżeństwo) jest częstym motywem w literaturze religijnej, symbolizującym najwyższy stopień zjednoczenia duszy z Bogiem.

Widzenie księdza Piotra i salon Senatora

Ksiądz Piotr podczas modlitwy doświadcza profetycznej wizji. Widzi młodzież polską wywożoną na północ oraz jednego młodzieńca, który umknął prześladowcom - tajemniczego "czterdzieści i cztery", wskrzesiciela narodów.

Wizja ukazuje również mękę narodu polskiego, przedstawioną analogicznie do męki Chrystusa. Francja pełni rolę Piłata, car rosyjski to Herod, a Austria i Prusy to żołnierze pojący umierającego żółcią. Naród kona na krzyżu, ale ostatecznie zmartwychwstaje, a jeden z oprawców - "żołnierz Moskal" - nawraca się.

Tymczasem w sypialni Senatora rozgrywa się inna scena. Diabły pragną dręczyć śpiącego Nowosilcowa, ale Belzebub pozwala im jedynie podsycać jego pychę. Senatorowi śni się, że car obsypuje go zaszczytami, a potem nagle odbiera mu łaskę. Diabły torturują jego duszę aż do świtu.

W warszawskim salonie gromadzi się elita towarzyska, rozmawiająca po francusku. Krytykują oni polską poezję i tęsknią za Nowosilcowem, który potrafił "gustownie urządzić zabawę". Z boku stoi grupa młodych patriotów, rozmawiających po polsku o wydarzeniach w kraju.

Warto wiedzieć: Widzenie księdza Piotra wprowadza do "Dziadów" ideę mesjanizmu - przekonanie, że Polska, podobnie jak Chrystus, poprzez swoje cierpienie przyniesie odkupienie innym narodom.

W pałacu Senatora

W mieszkaniu senatora w Wilnie toczy się gra w karty i prowadzone są rozmowy. Nowosilcow narzeka na miejscową arystokrację, która wstawia się za więźniami. Gdy lokaj donosi o kupcu Kanissynie, który domaga się spłaty długu, Senator wydaje polecenie, by aresztować jego syna pod zarzutem udziału w spisku.

Do pałacu przybywa niewidoma Pani Rollison, matka torturowanego więźnia. Prosi o widzenie z synem lub przynajmniej o pozwolenie, by odwiedził go ksiądz. Senator, chcąc ukryć swe prawdziwe oblicze przed obecną Panną, udaje, że nic nie wiedział o sprawie i obiecuje pomoc. Gdy jednak kobieta odchodzi, nakazuje uwięzić ją razem z synem.

Doktor proponuje, by pozwolić otworzyć okna w celi chłopca, co pozwoli mu popełnić samobójstwo (cela jest na trzecim piętrze). Senator szydzi z księdza Piotra, który zachowuje pokorę i milczenie. Bajkow i Pelikan policzkują zakonnika, który przepowiada im złą śmierć.

W pałacu rozpoczyna się bal. Polscy goście są uprzejmi wobec rosyjskich urzędników, ale za ich plecami okazują im pogardę. Justyn Pol chce zamordować Senatora, jednak Bestużew przekonuje go, że to bezsensowne - car przyśle następnego.

Ważne: Ta scena pokazuje dwie Polski: jedną - konformistyczną, gotową do współpracy z zaborcą, i drugą - patriotyczną, gotową do poświęceń. Jest to też obraz okrucieństwa carskiego systemu.

Droga na wygnanie

Ksiądz Piotr uzyskuje zezwolenie na widzenie z Rollisonem i opuszcza pałac. Na schodach spotyka prowadzonego na przesłuchanie Konrada. Młodzieniec nie rozpoznaje kapłana, ale czuje, że widział podobną sylwetkę w swoich snach. Ofiarowuje księdzu swój pierścionek, prosząc by połowę pieniędzy ze sprzedaży przeznaczył na ubogich, a za resztę odprawił mszę za dusze w czyśćcu.

Zakonnik pociesza więźnia i radzi mu, by na zesłaniu odnalazł człowieka, który przywita go w imię Boże. To proroctwo spełni się w ostatniej części "Ustępu".

W epilogu, na cmentarzu podczas obrzędu Dziadów, Kobieta i Guślarz czekają na zjawę ukochanego, który niegdyś pojawił się na weselu niewidomej z zakrwawioną piersią. Kobieta modli się o ulgę w cierpieniu dla młodzieńca, którego "narodu nieprzyjaciele" zranili, ale największy ból sprawia mu rana, którą sam sobie zadał.

"Ustęp" zawiera opis drogi zesłańców do Rosji i Petersburg - miasto wzniesione na bagnach i "ciałach Moskalów". W finałowym wierszu "Do przyjaciół Moskali" poeta solidaryzuje się z rosyjskimi rewolucjonistami, ofiarami tego samego systemu, który gnębi Polaków.

Podsumowanie: "Dziady cz. III" to nie tylko dramat o martyrologii narodu polskiego, ale też głęboka refleksja nad rolą jednostki w historii, relacją człowieka z Bogiem oraz sensem cierpienia i ofiary.