Mitologia i wybrane mity

Mitologia to źródło toposów (motywów powtarzających się w kulturze) i alegorii (obrazów o ściśle przypisanym znaczeniu).

Mit o powstaniu świata opowiada, jak z pierwotnego Chaosu wyłoniły się pierwsze bóstwa: Gaja (Ziemia), Uranos (Niebo) i inne personifikacje natury. Z ich związków narodziły się kolejne pokolenia bogów, które ukształtowały świat, jaki znamy.

W micie o Prometeuszu poznajemy tytana, który ulepił ludzi z gliny, a następnie podarował im ogień wykradziony bogom wbrew zakazowi Zeusa. Dzięki ogniowi ludzkość mogła się rozwijać i tworzyć cywilizację. Za ten bunt Zeus skazał Prometeusza na wieczne cierpienie - przykuty do skały musiał znosić, jak orzeł codziennie wyjadał mu wątrobę, która w nocy odrastała. Po wielu latach męczarni uwolnił go Herakles.

Mit o tułaczce Odyseusza przedstawia 20-letnią podróż króla Itaki do domu po zakończeniu wojny trojańskiej. Podczas wędrówki Odyseusz musiał zmierzyć się z wieloma przeciwnościami: oślepił cyklopa Polifema (czym rozgniewał Posejdona), przechytrzył czarownicę Kirkę, oparł się śpiewowi syren (przywiązany do masztu), przepłynął między potworami Scyllą i Charybdą.

Czy wiesz? Wyrażenie "znaleźć się między Scyllą a Charybdą" oznacza sytuację bez dobrego wyjścia - każde rozwiązanie niesie ze sobą niebezpieczeństwo.

Wielkie mity greckie

Mit o Orfeuszu i Eurydyce to poruszająca historia miłości i straty. Orfeusz był genialnym muzykiem, którego muzyka uspokajała nawet dzikie bestie. Gdy jego ukochana żona Eurydyka zmarła ukąszona przez węża, zrozpaczony Orfeusz zszedł do Hadesu, by błagać o jej powrót. Swoją muzyką wzruszył bogów podziemia, którzy zgodzili się oddać mu żonę pod warunkiem, że nie obejrzy się za siebie, zanim oboje nie dotrą na powierzchnię. Niestety, tuż przed wyjściem Orfeusz nie wytrzymał i spojrzał na Eurydykę, przez co stracił ją na zawsze.

Mit o Heraklesie przedstawia losy herosa obdarzonego nadludzką siłą. Był synem Zeusa i śmiertelniczki Alkmeny, co wzbudziło zazdrość Hery (żony Zeusa). To ona zesłała na niego szaleństwo, przez które zabił swoją rodzinę. Jako odkupienie musiał wykonać 12 prac, wśród których było m.in. zabicie lwa nemejskiego, oczyszczenie stajni Augiasza czy sprowadzenie Cerbera z Hadesu. Po wykonaniu wszystkich zadań i wielu innych bohaterskich czynach, Herakles zginął otruty przez zdradziecką strzałę, a po śmierci Zeus uczynił go bogiem.

Mit o Dedalu i Ikarze opowiada o genialnym wynalazcy Dedalu i jego synu. Uwięzieni na Krecie w labiryncie, który sam Dedal skonstruował dla króla Minosa, postanowili uciec. Dedal stworzył skrzydła z piór i wosku dla siebie i syna. Przestrzegł Ikara, by nie leciał ani za nisko (bo woda zmoczy pióra), ani za wysoko (bo słońce stopi wosk). Ikar, upojony radością lotu, wzniósł się jednak zbyt wysoko - wosk stopił się, a młodzieniec runął do morza i utonął.

Mit o Demeter i Persefonie wyjaśnia zmianę pór roku. Persefona, córka bogini urodzaju Demeter, została porwana przez Hadesa do podziemi. Zrozpaczona matka sprawiła, że ziemia przestała rodzić plony. Zeus zainterweniował, nakazując Hadesowi zwrócić Persefonę, ale ponieważ zjadła ona w podziemiach nasiona granatu, musiała spędzać część roku z mężem w Hadesie. Gdy Persefona jest z matką, na ziemi panuje wiosna i lato, a gdy wraca do męża - jesień i zima.

Świat mitów greckich

Mit o Syzyfie to przestroga przed oszukiwaniem bogów. Syzyf, król Koryntu, słynął ze sprytu i nieposłuszeństwa. Jego największym przewinieniem było oszukanie śmierci (Tanatosa), przez co nikt nie umierał na ziemi. Gdy bogowie w końcu go pojmali, Zeus skazał go na wieczną karę - musiał wtaczać ogromny głaz na szczyt góry, ale za każdym razem, gdy był już blisko celu, kamień staczał się na dół i Syzyf musiał zaczynać od początku.

Mit o Narcyzie opowiada o pięknym młodzieńcu, który odtrącał wszystkich zakochanych w nim. Pewnego dnia nachylił się nad taflą wody i ujrzał swoje odbicie, w którym natychmiast się zakochał. Nie mogąc dotknąć ukochanego obrazu, zmarł z tęsknoty, a w miejscu jego śmierci wyrósł kwiat nazwany jego imieniem - narcyz.

Bogowie w mitologii greccy tworzą rozbudowany panteon. Na czele stoi Zeus - władca nieba i ziemi z piorunem jako atrybutem. Jego bracia to Posejdon (władca mórz z trójzębem) i Hades (władca podziemi z berłem). Wśród innych ważnych bóstw są: Apollo (bóg poezji i muzyki z lirą), Artemida (bogini łowów z łukiem), Atena (bogini mądrości i wojny z włócznią i tarczą), Afrodyta (bogini miłości z różą), Ares (bóg wojny z mieczem) i wielu innych.

Zapamiętaj! Znajomość mitologicznych bogów i ich atrybutów pomaga zrozumieć liczne nawiązania w sztuce, literaturze i języku codziennym.

Najważniejsze motywy mitologiczne to:

• Wędrówka (Odyseusza, Heraklesa) - symbolizująca życiowe zmagania
• Wina i kara (Prometeusz, Syzyf) - pokazująca konsekwencje łamania boskich zasad
• Cierpienie - jako wynik kary lub tragicznego losu
• Bunt (Prometeusz, Ikar) - sprzeciw wobec ograniczeń
• Walka (Herakles) - z potworami, przeciwnościami losu
• Miłość (Orfeusz i Eurydyka) - ukazująca zarówno piękno, jak i cierpienie

Mitologia w języku i kulturze

Mitologizmy to wyrażenia pochodzące z mitologii, które weszły do naszego języka. Najczęściej używane to:

• pięta Achillesa - słaby, czuły punkt (od jedynego miejsca, w które można było zranić bohatera)
• syzyfowa praca - daremny trud bez końca i efektu
• koń trojański - podstęp, przechytrzenie wroga (od drewnianego konia, w którym ukryli się Grecy)
• jabłko niezgody - przyczyna konfliktu (od złotego jabłka rzuconego boginiom przez Eris)
• odyseja - długa, pełna przygód podróż
• puszka Pandory - źródło nieszczęść (od puszki, której otwarcie uwolniło zło na świecie)
• ikarowe loty - zbyt ambitne działania kończące się porażką

Mitologia jest stale obecna w literaturze. Odniesienia znajdziemy w dziełach Homera ("Iliada" i "Odyseja"), Jana Kochanowskiego ("Treny" - przywołanie postaci Persefony, Orfeusza) czy Czesława Miłosza ("Orfeusz i Eurydyka" - współczesna interpretacja mitu).

Tematy mitologiczne możesz wykorzystać w swoich wypracowaniach dotyczących:

• sensu cierpienia (mit o Prometeuszu)
• miłości i wierności (Orfeusz i Eurydyka)
• życia jako podróży (tułaczka Odyseusza)
• winy i kary (Syzyf)
• buntu i zemsty (Prometeusz)
• poświęcenia (Prometeusz oddający ogień ludzkości)

Wskazówka! Kiedy piszesz wypracowanie, nawiązanie do mitologii pokazuje twoją erudycję i umiejętność dostrzegania uniwersalnych motywów w kulturze. Zawsze staraj się wskazać, jaka wartość lub przestroga płynie z przywołanego mitu.