Modernizm

Modernizm to epoka w literaturze i sztuce trwająca od 1880 do 1918 roku. W Polsce okres ten znany jest jako Młoda Polska $1890-1918$.

Filozoficzne podwaliny epoki:

• Artur Schopenhauer i jego pesymistyczna filozofia:

  • Człowiek i jego wyobrażenia tworzą świat
  • Wola jako żądza życia prowadzi do poczucia własnej skończoności i bezsilności
  • Świat jest z natury zły i pełen cierpienia
  • Życie to nieustanne cierpienie i niepowodzenia, które i tak kończą się śmiercią
  • Szczęście jest nieosiągalne

• Nirwana jako rozwiązanie:

  • Stan spokoju i zapomnienia
  • Zwrot ku wartościom duchowym
  • Brak pragnień
  • Bezinteresowna miłość
  • Tworzenie/odbiór sztuki

Kluczowe pojęcie: Pesymizm Schopenhauera to filozoficzny fundament modernizmu, który zakłada, że cierpienie jest nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji, a jedynym wyjściem jest osiągnięcie nirwany - stanu wyciszenia i braku pragnień.

Filozofie modernizmu

Friedrich Nietzsche i jego filozofia:

• Ludzie nie są równi
• Wartości moralne można podważać
• Życie jest kruche, nieprzewidywalne i zmienne
• Cierpienie ogranicza potencjał twórczy człowieka

Nihilizm - "Bóg umarł":

• Stary porządek moralny i społeczny przestał istnieć
• Dotychczasowe wartości upadają
• Chrześcijaństwo krytykowane za pielęgnowanie słabości zamiast siły

Nadczłowiek według Nietzschego:

• Ma przewagę intelektualną, fizyczną i duchową
• Działa wbrew powszechnym zasadom
• Jest ponad prawem i tradycyjną moralnością

Henri Bergson i jego koncepcje:

• Istnienie to ciągłe przemiany
• Rzeczywistość jest zmienna, dynamiczna i różnorodna
• Światem i człowiekiem kieruje élan vital (pęd życiowy)

Intuicjonizm:

• Intuicja jest narzędziem poznania rzeczywistości
• Rozum jest niewystarczający do pełnego zrozumienia świata

Ważna koncepcja: Nietzscheańska idea nadczłowieka (Übermensch) to wizja jednostki wyjątkowej, która przekracza ograniczenia moralności, kieruje się własną wolą mocy i tworzy nowe wartości, będąc przeciwieństwem przeciętności i słabości.

Prądy w literaturze i sztuce

Symbolizm (przedstawiciele: J. Malczewski, J. Mehoffer, G. Moreau, A. Böcklin):

• Poszukiwanie ukrytej strony rzeczywistości
• Wykorzystanie uniwersalnych symboli zamiast dosłownego opisu
• Koncentracja na sferze emocji
• Świat materialny traktowany jako złudzenie
• Odrzucenie naturalizmu i realizmu

Ekspresjonizm (przedstawiciel: Vincent van Gogh):

• Koncentracja na ludzkim wnętrzu - przeżyciach i emocjach (subiektywizm)
• Człowiek jako uosobienie człowieczeństwa, nie indywidualność
• Dynamizm i gwałtowność wyrazu
• Bunt wobec Boga, losu, natury i porządku społecznego
• Porzucenie ograniczeń, zniekształcenie rzeczywistości
• Źródłem artystycznych wrażeń są tragiczne doświadczenia twórcy

Impresjonizm (przedstawiciel: Édouard Manet):

• Subiektywność doznań
• Nastrojowość
• Oddawanie ulotnej chwili i przelotnych wrażeń
• Jednostka o nadzwyczajnej wrażliwości

Główny nurt: Symbolizm to jeden z najważniejszych prądów modernizmu, który odrzucał dosłowność na rzecz symboli i metafor, sugerując istnienie głębszej, duchowej rzeczywistości poza materialnym światem, co widać w dziełach Malczewskiego z jego mitologicznymi motywami drabiny, młodzieńca, kajdan i łańcuchów.

Prądy modernistyczne

Secesja (Antonio Gaudi, William Morris):

• Motywy: kwiaty, ptaki, woda, smoki, centaury
• Charakterystyczna linia falista i pastelowe barwy
• Inspiracja naturą i motywami fantastycznymi

Dekadentyzm (Charles Baudelaire, Artur Schopenhauer):

• Przekonanie o schyłku, chyleniu się ku upadkowi
• Dominujące emocje: lęk, apatia, melancholia
• Poczucie bezsensowności egzystencji, pesymizm
• Negowanie wartości nauki i postępu

Franciszkanizm:

• Pogodzenie się ze światem i jego prawami
• Pokora jako źródło zarówno radości jak i cierpienia
• Afirmacja życia mimo jego trudów

Naturalizm (Aleksander Gierymski):

• Szczegółowe odzwierciedlenie naturalnej rzeczywistości
• Człowiek jako element natury, podporządkowany jej prawom
• Brak upiększeń, dążenie do ukazania również brzydoty
• Bohaterowie często z niższych warstw społecznych
• Dokumentalny charakter przekazu

Neoklasycyzm:

• Powrót do antycznego ideału harmonii, ładu i porządku
• Dążenie do spokoju i wewnętrznej równowagi
• Optymistyczna wiara w sens życia

Przeciwieństwa w epoce: Dekadentyzm i franciszkanizm stanowią dwa przeciwstawne nurty modernizmu - pierwszy pełen jest pesymizmu, rezygnacji i poczucia schyłkowości, podczas gdy drugi promuje pokorę, pogodzenie się z losem i afirmację życia mimo cierpień.

Klasycyzm

Główne cechy klasycyzmu w modernizmie:

• Inspiracja literaturą i sztuką:

  • antyczną
  • renesansową
  • oświeceniową

• Nawiązania do antycznej tradycji filozoficznej

• Kluczowe wartości:

  • Racjonalizm - wiara w rozum i logikę
  • Uniwersalne problemy i tematy
  • Kalokagatia - jedność dobra i piękna
  • Mimesis - naśladowanie rzeczywistości

• Cechy formalne:

  • Harmonia
  • Ład
  • Prostota
  • Wykorzystanie klasycznych gatunków (np. sonet)

Istotna koncepcja: Kalokagatia to starożytna grecka idea łącząca w sobie piękno (kalos) i dobro (agathos), która w klasycyzmie stała się ideałem harmonijnego rozwoju człowieka, gdzie wartości estetyczne współistnieją z wartościami etycznymi, tworząc doskonały model człowieczeństwa.

Bohaterowie modernistyczni

Chłop (np. Gospodarz z "Wesela" Wyspiańskiego):

• Silnie przywiązany do tradycji
• Związany z ziemią
• Dobry gospodarz, pracowity i odpowiedzialny

Dekadent $np. bohater wiersza "Koniec wieku XIX" K. Przerwy-Tetmajera$:

• Wątpi w sens i cel życia
• Zrezygnowany, pesymistyczny
• Nie wierzy w nic, pogrążony w nihilizmie

Społecznik (np. Tomasz Judym z "Ludzi Bezdomnych" S. Żeromskiego):

• Altruista, ideowiec
• Traktuje pracę jak misję społeczną
• Poświęca się dla dobra innych

Artysta - kapłan sztuki:

• Wyjątkowa indywidualność
• Szczególne predyspozycje emocjonalne i duchowe
• Wybrany do tworzenia i przekazywania piękna

"Confiteor" Stanisława Przybyszewskiego - manifest polskiego modernizmu:

• Sztuka dla sztuki
• Artysta jako kapłan i przywódca
• Sztuka ponad życiem, jako religia
• Sztuka jako odbicie duszy
• Elitaryzm - sztuka nie jest dla każdego

Kluczowy manifest: "Confiteor" Stanisława Przybyszewskiego to najważniejszy manifest polskiego modernizmu, który głosił supremację sztuki nad życiem, nadawał artyście rangę kapłana i przywódcy duchowego oraz podkreślał, że prawdziwa sztuka jest odbiciem duszy twórcy, a nie naśladowaniem rzeczywistości.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer - twórczość

"Eviva l'arte!" (Niech żyje sztuka)

• Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu wszystkich artystów
• Symbol złamanych skrzydeł oznacza niezrozumianych artystów
• Głosi hasło "sztuka dla sztuki"
• Artysta postrzegany jako jednostka wywyższona ponad przeciętność
• Talent artystyczny jako dar boski
• Wyraża bunt przeciwko przeciętności

"Hymn do Nirwany"

• Utwór nawiązuje do litanii i hymnu
• Przedstawia nirwanę jako wyzwolenie duszy od cierpienia i pragnień
• Zawiera elementy naturalizmu i antyestetyzmu ("kał w oczy bryzga")
• Błaganie o koniec cierpień i nędzy
• Podmiot pragnie oderwać się od bólu i cierpienia rzeczywistości
• Nirwana pokazana jako odpowiednik zbawienia
• Wyraźne nawiązania do filozofii Schopenhauera

"Koniec wieku XIX"

• Atmosfera przygnębienia, smutku i zagubienia
• Konstrukcja: pozorny dialog, ciąg pytań retorycznych
• Podmiot neguje wszelkie postawy i sens działania
• Prezentuje postawę bezradności i bierności
• Silne wpływy filozofii Schopenhauera
• Przykład utworu dekadenckiego

Ważny termin: Dekadentyzm w twórczości Tetmajera wyraża się w poczuciu schyłkowości epoki, melancholii, rezygnacji i przekonaniu o bezsensie istnienia, co doskonale widać w wierszu "Koniec wieku XIX", gdzie podmiot liryczny zadaje serię pytań retorycznych negujących wszelkie wartości i postawy życiowe.

Tetmajer - analiza utworów

"Nie wierzę w nic..."

• Forma sonetu
• Tematyka: zniszczenie wszelkich marzeń, ideałów i celów
• Utwór reprezentuje dekadentyzm - konieczność jest wszystkim, wola ludzka niczym
• Wszystkie wartości zostają zanegowane, istnienie równa się cierpieniu
• Marzenia przedstawione jako nieosiągalne
• Nirwana ukazana jako jedyna droga ucieczki od bólu istnienia

"Lubię, kiedy kobieta"

• Erotyk poruszający tematy tabu w ówczesnej literaturze
• Miłość zredukowana do aktu erotycznego, bez głębszych uczuć
• Koncentracja wyłącznie na aspekcie cielesnym
• Opis wrażeń kobiety i jej przedmiotowe traktowanie
• Nawiązanie do Schopenhauera:
  • MĘŻCZYZNA - reprezentuje sferę duchową, dąży do wyższych wartości
  • KOBIETA - reprezentuje sferę fizyczną, jest źródłem rozkoszy

"Melodia mgieł nocnych"

• Tytuł oddziałuje na zmysły - przykład synestezji
• Personifikacja mgły jako młodych, tańczących dziewczyn
• Symbolizm - mgła jako symbol ulotności, młodości i tajemnicy
• Ukazanie piękna górskich krajobrazów
• Cechy impresjonizmu:
  • Ulotność chwili (wiatr, puch)
  • Subiektywizm - perspektywa mgły
  • Nastrojowość - noc, tajemniczość, senność
  • Onomatopeje (szum) i instrumentacja głoskowa (głoski "sz")

Istotna technika: Synestezja w "Melodii mgieł nocnych" to poetycki zabieg polegający na łączeniu wrażeń z różnych zmysłów (np. dźwięku i obrazu), co tworzy niepowtarzalny nastrój i oddaje ulotne, subiektywne wrażenia typowe dla impresjonizmu.

Leopold Staff - twórczość

"Kowal"

• Podmiotem lirycznym jest kowal, przypominający boga kowali
• Utwór nawiązuje do filozofii nietzscheanizmu:
  • Koncepcja nadczłowieka
  • Idea kształtowania własnych wartości
• Motyw "drogocennych kruszców serca" symbolizuje bogate wnętrze człowieka
• Wezwanie do kształtowania własnej siły duchowej
• Przestroga przed poddaniem się słabości

"Deszcz jesienny"

• Opis padającego deszczu jako symbolu stanu duszy podmiotu (psychizacja krajobrazu)
• Nastrój melancholii, smutku i monotonii
• Wpływy pesymizmu Schopenhauera
• Elementy dekadentyzmu:
  • Motywy szarości
  • Deszcz
  • Pogrzeb
  • Spalony dom
• Środki stylistyczne:
  • Onomatopeje (np. "dzwoni")
  • Rytmizacja (wykorzystanie głosek sz, cz, dz, dż)
• Cechy impresjonizmu:
  • Nastrojowość, tajemniczość
  • Ulotne wrażenia
  • Barwy, wrażenia świetlne (synestezja)
  • Subiektywizm
  • Muzyczność (refren, rymy, powtórzenia)

Technika poetycka: Psychizacja krajobrazu w wierszu "Deszcz jesienny" to zabieg polegający na przypisywaniu zjawiskom przyrody cech ludzkiej psychiki - padający deszcz staje się odzwierciedleniem melancholijnego, smutnego stanu duszy podmiotu lirycznego, co wzmacnia nastrojowość i subiektywizm typowe dla impresjonizmu.

Leopold Staff - kontynuacja

"Curriculum vitae"

• Tematyka: opis kolejnych etapów życia - dzieciństwa, młodości i dojrzałości

• Centralny motyw: nauka życia w zgodzie z samym sobą

• Elementy franciszkanizmu:

  • Pogodzenie się z losem
  • Wewnętrzny spokój
  • Optymistyczne podejście do życia

• Cechy impresjonizmu:

  • Oddanie ulotnej chwili
  • Ukazanie przemijania
  • Subiektywne postrzeganie rzeczywistości

• Nawiązania do klasycyzmu:

  • Stoicyzm, harmonia
  • Racjonalne podejście do życia
  • Uniwersalna tematyka

"Przedśpiew"

• Podmiot liryczny: człowiek doświadczony przez życie

  • Po trudnych i dobrych doświadczeniach osiąga spokój, pokorę i szczęście
  • Reprezentuje postawę franciszkańską - pogodzenie z losem

• Cechy klasycyzmu:

  • Nawiązanie do filozofii stoickiej
  • Podniosły styl, uroczyste słownictwo, biblijne odniesienia
  • Konstrukcja oparta na paralelizmach składniowych
  • Racjonalne podejście do życia
  • Uznanie, że doświadczenie dobra i zła stanowi o pełni człowieczeństwa
  • Oszczędność środków stylistycznych - mało metafor, głównie epitety, porównania i kontrasty

Koncepcja filozoficzna: Franciszkanizm w twórczości Staffa to postawa życiowa inspirowana św. Franciszkiem z Asyżu, charakteryzująca się pokorą, pogodzeniem z losem i afirmacją życia we wszystkich jego aspektach, co stanowi przeciwwagę dla dekadenckiego pesymizmu i pozwala osiągnąć wewnętrzny spokój i szczęście.