Modernizm

Modernizm to epoka w literaturze i sztuce trwająca od 1880 do 1918 roku. W Polsce okres ten znany jest jako Młoda Polska $1890-1918$.

Filozoficzne podwaliny epoki:

• Artur Schopenhauer i jego pesymistyczna filozofia: Człowiek i jego wyobrażenia tworzą świat Wola jako żądza życia prowadzi do poczucia własnej skończoności i bezsilności Świat jest z natury zły i pełen cierpienia Życie to nieustanne cierpienie i niepowodzenia, które i tak kończą się śmiercią Szczęście jest nieosiągalne
• Nirwana jako rozwiązanie: Stan spokoju i zapomnienia Zwrot ku wartościom duchowym Brak pragnień Bezinteresowna miłość Tworzenie/odbiór sztuki

Kluczowe pojęcie: Pesymizm Schopenhauera to filozoficzny fundament modernizmu, który zakłada, że cierpienie jest nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji, a jedynym wyjściem jest osiągnięcie nirwany - stanu wyciszenia i braku pragnień.

Filozofie modernizmu

Friedrich Nietzsche i jego filozofia:

• Ludzie nie są równi
• Wartości moralne można podważać
• Życie jest kruche, nieprzewidywalne i zmienne
• Cierpienie ogranicza potencjał twórczy człowieka

Nihilizm - "Bóg umarł":

• Stary porządek moralny i społeczny przestał istnieć
• Dotychczasowe wartości upadają
• Chrześcijaństwo krytykowane za pielęgnowanie słabości zamiast siły

Nadczłowiek według Nietzschego:

• Ma przewagę intelektualną, fizyczną i duchową
• Działa wbrew powszechnym zasadom
• Jest ponad prawem i tradycyjną moralnością

Henri Bergson i jego koncepcje:

• Istnienie to ciągłe przemiany
• Rzeczywistość jest zmienna, dynamiczna i różnorodna
• Światem i człowiekiem kieruje élan vital $pęd życiowy$

Intuicjonizm:

• Intuicja jest narzędziem poznania rzeczywistości
• Rozum jest niewystarczający do pełnego zrozumienia świata

Ważna koncepcja: Nietzscheańska idea nadczłowieka $Übermensch$ to wizja jednostki wyjątkowej, która przekracza ograniczenia moralności, kieruje się własną wolą mocy i tworzy nowe wartości, będąc przeciwieństwem przeciętności i słabości.

Prądy w literaturze i sztuce

Symbolizm $przedstawiciele: J. Malczewski, J. Mehoffer, G. Moreau, A. Böcklin$:

• Poszukiwanie ukrytej strony rzeczywistości
• Wykorzystanie uniwersalnych symboli zamiast dosłownego opisu
• Koncentracja na sferze emocji
• Świat materialny traktowany jako złudzenie
• Odrzucenie naturalizmu i realizmu

Ekspresjonizm $przedstawiciel: Vincent van Gogh$:

• Koncentracja na ludzkim wnętrzu - przeżyciach i emocjach $subiektywizm$
• Człowiek jako uosobienie człowieczeństwa, nie indywidualność
• Dynamizm i gwałtowność wyrazu
• Bunt wobec Boga, losu, natury i porządku społecznego
• Porzucenie ograniczeń, zniekształcenie rzeczywistości
• Źródłem artystycznych wrażeń są tragiczne doświadczenia twórcy

Impresjonizm $przedstawiciel: Édouard Manet$:

• Subiektywność doznań
• Nastrojowość
• Oddawanie ulotnej chwili i przelotnych wrażeń
• Jednostka o nadzwyczajnej wrażliwości

Główny nurt: Symbolizm to jeden z najważniejszych prądów modernizmu, który odrzucał dosłowność na rzecz symboli i metafor, sugerując istnienie głębszej, duchowej rzeczywistości poza materialnym światem, co widać w dziełach Malczewskiego z jego mitologicznymi motywami drabiny, młodzieńca, kajdan i łańcuchów.

Prądy modernistyczne

Secesja $Antonio Gaudi, William Morris$:

• Motywy: kwiaty, ptaki, woda, smoki, centaury
• Charakterystyczna linia falista i pastelowe barwy
• Inspiracja naturą i motywami fantastycznymi

Dekadentyzm $Charles Baudelaire, Artur Schopenhauer$:

• Przekonanie o schyłku, chyleniu się ku upadkowi
• Dominujące emocje: lęk, apatia, melancholia
• Poczucie bezsensowności egzystencji, pesymizm
• Negowanie wartości nauki i postępu

Franciszkanizm:

• Pogodzenie się ze światem i jego prawami
• Pokora jako źródło zarówno radości jak i cierpienia
• Afirmacja życia mimo jego trudów

Naturalizm $Aleksander Gierymski$:

• Szczegółowe odzwierciedlenie naturalnej rzeczywistości
• Człowiek jako element natury, podporządkowany jej prawom
• Brak upiększeń, dążenie do ukazania również brzydoty
• Bohaterowie często z niższych warstw społecznych
• Dokumentalny charakter przekazu

Neoklasycyzm:

• Powrót do antycznego ideału harmonii, ładu i porządku
• Dążenie do spokoju i wewnętrznej równowagi
• Optymistyczna wiara w sens życia

Przeciwieństwa w epoce: Dekadentyzm i franciszkanizm stanowią dwa przeciwstawne nurty modernizmu - pierwszy pełen jest pesymizmu, rezygnacji i poczucia schyłkowości, podczas gdy drugi promuje pokorę, pogodzenie się z losem i afirmację życia mimo cierpień.

Klasycyzm

Główne cechy klasycyzmu w modernizmie:

• Inspiracja literaturą i sztuką: antyczną renesansową oświeceniową
• Nawiązania do antycznej tradycji filozoficznej
• Kluczowe wartości: Racjonalizm - wiara w rozum i logikę Uniwersalne problemy i tematy Kalokagatia - jedność dobra i piękna Mimesis - naśladowanie rzeczywistości
• Cechy formalne: Harmonia Ład Prostota Wykorzystanie klasycznych gatunków $np. sonet$

Istotna koncepcja: Kalokagatia to starożytna grecka idea łącząca w sobie piękno $kalos$ i dobro $agathos$, która w klasycyzmie stała się ideałem harmonijnego rozwoju człowieka, gdzie wartości estetyczne współistnieją z wartościami etycznymi, tworząc doskonały model człowieczeństwa.

Bohaterowie modernistyczni

Chłop $np. Gospodarz z "Wesela" Wyspiańskiego$:

• Silnie przywiązany do tradycji
• Związany z ziemią
• Dobry gospodarz, pracowity i odpowiedzialny

Dekadent $np. bohater wiersza "Koniec wieku XIX" K. Przerwy-Tetmajera$:

• Wątpi w sens i cel życia
• Zrezygnowany, pesymistyczny
• Nie wierzy w nic, pogrążony w nihilizmie

Społecznik $np. Tomasz Judym z "Ludzi Bezdomnych" S. Żeromskiego$:

• Altruista, ideowiec
• Traktuje pracę jak misję społeczną
• Poświęca się dla dobra innych

Artysta - kapłan sztuki:

• Wyjątkowa indywidualność
• Szczególne predyspozycje emocjonalne i duchowe
• Wybrany do tworzenia i przekazywania piękna

"Confiteor" Stanisława Przybyszewskiego - manifest polskiego modernizmu:

• Sztuka dla sztuki
• Artysta jako kapłan i przywódca
• Sztuka ponad życiem, jako religia
• Sztuka jako odbicie duszy
• Elitaryzm - sztuka nie jest dla każdego

Kluczowy manifest: "Confiteor" Stanisława Przybyszewskiego to najważniejszy manifest polskiego modernizmu, który głosił supremację sztuki nad życiem, nadawał artyście rangę kapłana i przywódcy duchowego oraz podkreślał, że prawdziwa sztuka jest odbiciem duszy twórcy, a nie naśladowaniem rzeczywistości.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer - twórczość

"Eviva l'arte!" $Niech żyje sztuka$

• Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu wszystkich artystów
• Symbol złamanych skrzydeł oznacza niezrozumianych artystów
• Głosi hasło "sztuka dla sztuki"
• Artysta postrzegany jako jednostka wywyższona ponad przeciętność
• Talent artystyczny jako dar boski
• Wyraża bunt przeciwko przeciętności

"Hymn do Nirwany"

• Utwór nawiązuje do litanii i hymnu
• Przedstawia nirwanę jako wyzwolenie duszy od cierpienia i pragnień
• Zawiera elementy naturalizmu i antyestetyzmu $"kał w oczy bryzga"$
• Błaganie o koniec cierpień i nędzy
• Podmiot pragnie oderwać się od bólu i cierpienia rzeczywistości
• Nirwana pokazana jako odpowiednik zbawienia
• Wyraźne nawiązania do filozofii Schopenhauera

"Koniec wieku XIX"

• Atmosfera przygnębienia, smutku i zagubienia
• Konstrukcja: pozorny dialog, ciąg pytań retorycznych
• Podmiot neguje wszelkie postawy i sens działania
• Prezentuje postawę bezradności i bierności
• Silne wpływy filozofii Schopenhauera
• Przykład utworu dekadenckiego

Ważny termin: Dekadentyzm w twórczości Tetmajera wyraża się w poczuciu schyłkowości epoki, melancholii, rezygnacji i przekonaniu o bezsensie istnienia, co doskonale widać w wierszu "Koniec wieku XIX", gdzie podmiot liryczny zadaje serię pytań retorycznych negujących wszelkie wartości i postawy życiowe.

Tetmajer - analiza utworów

"Nie wierzę w nic..."

• Forma sonetu
• Tematyka: zniszczenie wszelkich marzeń, ideałów i celów
• Utwór reprezentuje dekadentyzm - konieczność jest wszystkim, wola ludzka niczym
• Wszystkie wartości zostają zanegowane, istnienie równa się cierpieniu
• Marzenia przedstawione jako nieosiągalne
• Nirwana ukazana jako jedyna droga ucieczki od bólu istnienia

"Lubię, kiedy kobieta"

• Erotyk poruszający tematy tabu w ówczesnej literaturze
• Miłość zredukowana do aktu erotycznego, bez głębszych uczuć
• Koncentracja wyłącznie na aspekcie cielesnym
• Opis wrażeń kobiety i jej przedmiotowe traktowanie
• Nawiązanie do Schopenhauera: MĘŻCZYZNA - reprezentuje sferę duchową, dąży do wyższych wartości KOBIETA - reprezentuje sferę fizyczną, jest źródłem rozkoszy

"Melodia mgieł nocnych"

• Tytuł oddziałuje na zmysły - przykład synestezji
• Personifikacja mgły jako młodych, tańczących dziewczyn
• Symbolizm - mgła jako symbol ulotności, młodości i tajemnicy
• Ukazanie piękna górskich krajobrazów
• Cechy impresjonizmu: Ulotność chwili $wiatr, puch$ Subiektywizm - perspektywa mgły Nastrojowość - noc, tajemniczość, senność Onomatopeje $szum$ i instrumentacja głoskowa $głoski "sz"$

Istotna technika: Synestezja w "Melodii mgieł nocnych" to poetycki zabieg polegający na łączeniu wrażeń z różnych zmysłów $np. dźwięku i obrazu$, co tworzy niepowtarzalny nastrój i oddaje ulotne, subiektywne wrażenia typowe dla impresjonizmu.

Leopold Staff - twórczość

"Kowal"

• Podmiotem lirycznym jest kowal, przypominający boga kowali
• Utwór nawiązuje do filozofii nietzscheanizmu: Koncepcja nadczłowieka Idea kształtowania własnych wartości
• Motyw "drogocennych kruszców serca" symbolizuje bogate wnętrze człowieka
• Wezwanie do kształtowania własnej siły duchowej
• Przestroga przed poddaniem się słabości

"Deszcz jesienny"

• Opis padającego deszczu jako symbolu stanu duszy podmiotu $psychizacja krajobrazu$
• Nastrój melancholii, smutku i monotonii
• Wpływy pesymizmu Schopenhauera
• Elementy dekadentyzmu: Motywy szarości Deszcz Pogrzeb Spalony dom
• Środki stylistyczne: Onomatopeje $np. "dzwoni"$ Rytmizacja $wykorzystanie głosek sz, cz, dz, dż$
• Cechy impresjonizmu: Nastrojowość, tajemniczość Ulotne wrażenia Barwy, wrażenia świetlne $synestezja$ Subiektywizm Muzyczność $refren, rymy, powtórzenia$

Technika poetycka: Psychizacja krajobrazu w wierszu "Deszcz jesienny" to zabieg polegający na przypisywaniu zjawiskom przyrody cech ludzkiej psychiki - padający deszcz staje się odzwierciedleniem melancholijnego, smutnego stanu duszy podmiotu lirycznego, co wzmacnia nastrojowość i subiektywizm typowe dla impresjonizmu.

Leopold Staff - kontynuacja

"Curriculum vitae"

• Tematyka: opis kolejnych etapów życia - dzieciństwa, młodości i dojrzałości
• Centralny motyw: nauka życia w zgodzie z samym sobą
• Elementy franciszkanizmu: Pogodzenie się z losem Wewnętrzny spokój Optymistyczne podejście do życia
• Cechy impresjonizmu: Oddanie ulotnej chwili Ukazanie przemijania Subiektywne postrzeganie rzeczywistości
• Nawiązania do klasycyzmu: Stoicyzm, harmonia Racjonalne podejście do życia Uniwersalna tematyka

"Przedśpiew"

• Podmiot liryczny: człowiek doświadczony przez życie Po trudnych i dobrych doświadczeniach osiąga spokój, pokorę i szczęście Reprezentuje postawę franciszkańską - pogodzenie z losem
• Cechy klasycyzmu: Nawiązanie do filozofii stoickiej Podniosły styl, uroczyste słownictwo, biblijne odniesienia Konstrukcja oparta na paralelizmach składniowych Racjonalne podejście do życia Uznanie, że doświadczenie dobra i zła stanowi o pełni człowieczeństwa Oszczędność środków stylistycznych - mało metafor, głównie epitety, porównania i kontrasty

Koncepcja filozoficzna: Franciszkanizm w twórczości Staffa to postawa życiowa inspirowana św. Franciszkiem z Asyżu, charakteryzująca się pokorą, pogodzeniem z losem i afirmacją życia we wszystkich jego aspektach, co stanowi przeciwwagę dla dekadenckiego pesymizmu i pozwala osiągnąć wewnętrzny spokój i szczęście.