Obraz społeczeństwa w "Lalce" i "Zbrodnia i kara"
W "Lalce" Prus mistrzowsko portretuje polskie społeczeństwo końca XIX wieku. Arystokracja to warstwa próżniacza, kosmopolityczna, o wysokim mniemaniu o sobie. Mieszczaństwo zdominowane jest przez Niemców i Żydów, gdyż wśród Polaków panuje przekonanie, że handel nie jest dla nich. Biedota to ludzie ciężko pracujący, często zdemoralizowani i pozbawieni kwalifikacji.
Wymowa "Lalki" jest pesymistyczna - wszyscy bohaterowie tracą złudzenia. Wokulski traci wiarę w miłość i odbudowę Polski, Rzecki traci romantyczne złudzenia, a Izabela Łęcka przekonuje się, że sama uroda nie zapewni jej wygodnego życia.
W "Zbrodni i karze" Dostojewskiego główna postać - Rodion Raskolnikow - dokonuje morderstwa, testując swoją teorię o wyższości pewnych jednostek nad innymi. Po zbrodni doświadcza intensywnego cierpienia psychicznego, które kończy się dopiero na zesłaniu, gdy duchowo się odradza.
Powieść jest doskonałym przykładem literatury psychologicznej, skupiającej się na wewnętrznych przeżyciach bohaterów. Przedstawia dwa przeciwstawne światopoglądy egoistyczny Raskolnikowa (przekonanego o własnej wybitności i gardzącego normami społecznymi) oraz chrześcijański Soni (pełen pokory, miłości do bliźniego i przebaczenia).
Ciekawostka! "Zbrodnia i kara" pokazuje, że nawet najdoskonalsza teoria usprawiedliwiająca zbrodnię nie chroni człowieka przed wyrzutami sumienia i konsekwencjami psychicznymi swoich czynów.