Filozofie i ideologie średniowiecza

W filozofii średniowiecza dominowały nurty ściśle związane z chrześcijaństwem. Główne kierunki filozoficzne to:

1. Augustynizm - filozofia oparta na myśli św. Augustyna.

Highlight: Według augustynizmu, człowiek składa się z wiecznej duszy i śmiertelnego ciała, a tylko miłość do Boga może dać prawdziwe szczęście.

2. Tomizm - filozofia św. Tomasza z Akwinu.

Definicja: Tomizm głosił, że wiara i rozum to dwie drogi poznania prawd wiecznych, a istnienie Boga można racjonalnie udowodnić.

3. Franciszkanizm - ideologia oparta na naukach św. Franciszka z Asyżu.

Przykład: Św. Franciszek głosił ideały ubóstwa, miłosierdzia i miłości do świata, ludzi i zwierząt.

4. Scholastyka - kierunek filozoficzny dążący do racjonalnego uzasadnienia prawd wiary.

Ważne hasła epoki to:

• "Memento mori" (pamiętaj o śmierci)
• "Ad maiorem Dei gloriam" (na większą chwałę Bożą)

Asceza, czyli wyrzeczenie się dóbr doczesnych i umartwianie ciała, była ważnym elementem średniowiecznej duchowości.

Vocabulary: Asceza to praktyka duchowa polegająca na wyrzeczeniu się przyjemności i poddaniu się surowej dyscyplinie w celu osiągnięcia doskonałości duchowej.

Sztuka średniowieczna: style romański i gotycki

Sztuka średniowieczna rozwijała się w dwóch głównych stylach:

1. Styl romański $XI-XIII w.$:
   • Masywne budowle z kamienia
   • Grube mury, małe okna
   • Półkoliste łuki
   • Prostota i regularność kształtów

Przykład: Do stylu romańskiego należą klasztory, kościoły kolegiackie, bazyliki na planie krzyża i rotundy na planie koła.

2. Styl gotycki $XII-XV w.$:
   • Wysokie, strzeliste budowle o lekkiej konstrukcji
   • Cienkie ściany, duże okna z witrażami
   • Ostre łuki
   • Symbolika dążenia ku Bogu

Highlight: Styl gotycki charakteryzuje się strzelistością, symbolizującą dążenie ku Bogu, co widoczne jest w katedrach, ratuszach miejskich i zamkach rycerskich.

W malarstwie i rzeźbie obu stylów widoczna jest ewolucja od płaskich, schematycznych przedstawień do bardziej realistycznych i ekspresyjnych form.

Vocabulary: Witraż to ozdobne wypełnienie okna wykonane z kawałków barwnego szkła łączonych ołowianymi ramkami, charakterystyczne dla stylu gotyckiego.

Cechy literatury średniowiecznej i wzorce osobowe

Literatura średniowieczna charakteryzowała się następującymi cechami:

1. Religijna - służyła umacnianiu chrześcijaństwa
2. Dydaktyczna - uczyła, jak żyć, aby zasłużyć na zbawienie
3. Parenetyczna - wskazywała wzorce osobowe
4. Anonimowa - tworzona na chwałę Bożą, nie dla sławy autora
5. Uniwersalna - pisana głównie po łacinie
6. Alegoryczna - zawierała ukryte przesłania

Highlight: Cechy literatury średniowiecza takie jak alegoryczność i dydaktyzm sprawiały, że utwory tego okresu miały głębokie znaczenie moralne i religijne.

Wzorce osobowe promowane w literaturze średniowiecznej to:

1. Święty asceta:
   • Żyjący w ubóstwie
   • Wyrzekający się dóbr doczesnych
   • Umartwiający ciało dla doskonalenia duszy

Przykład: Postać św. Aleksego w "Legendzie o św. Aleksym" jest przykładem wzorca świętego ascety w literaturze średniowiecznej.

2. Rycerz:
   • Odważny i waleczny
   • Honorowy
   • Wiernie służący Bogu i władcy
   • Gotowy poświęcić życie za ojczyznę i wiarę

Quote: "Rycerz powinien być odważny, waleczny i honorowy, wiernie służyć Bogu i swojemu władcy."

Te wzorce osobowe odzwierciedlały ideały i wartości średniowiecznego społeczeństwa, kształtując moralność i aspiracje ludzi tej epoki.

Vocabulary: Parenetyka to gatunek literacki mający na celu przedstawienie wzorca osobowego godnego naśladowania.

Literatura średniowieczna

Literatura średniowiecza posiadała charakterystyczne cechy:

Definition: Cechy literatury średniowiecza alegoryczna oznaczała, że utwory zawierały ukryte znaczenia i przesłania.

Example: Najważniejsze utwory średniowiecza często przedstawiały wzorce osobowe świętego ascety i rycerza.

Highlight: Literatura średniowiecza w Polsce rozwijała się głównie w języku łacińskim, choć powstawały też utwory w języku polskim.

Cechy literatury średniowiecznej

Literatura średniowiecza cechy obejmowały religijność, dydaktyzm i uniwersalizm.

Definition: Literatura parenetyczna to literatura wskazująca wzorce osobowe i pouczająca.

Example: Najważniejsze utwory średniowiecza były zazwyczaj anonimowe i pisane po łacinie.

Highlight: Literatura średniowiecza w Polsce rozwijała się zgodnie z europejskimi wzorcami.

Motywy literackie średniowiecza

Średniowieczna literatura wykorzystywała charakterystyczne motywy.

Definition: Deesis to kompozycja przedstawiająca Chrystusa z Maryją i św. Janem Chrzcicielem.

Example: Danse macabre (taniec śmierci) symbolizował równość wszystkich stanów wobec śmierci.

Highlight: Ars moriendi (sztuka umierania) uczyła właściwego przygotowania się do śmierci.

Gatunki literackie średniowiecza

Gatunki literackie średniowiecze obejmowały różnorodne formy.

Definition: Lament (plankt) to utwór wyrażający żal i ból.

Example: Epos rycerski przedstawiał heroiczne czyny rycerzy i władców.

Highlight: Kroniki łączyły elementy historyczne z fikcją literacką.

Ramy czasowe i kluczowe pojęcia średniowiecza

Średniowiecze, zwane też wiekami średnimi, to epoka trwająca w Europie od V do XV wieku, a w Polsce od X do XV wieku. Jej początek wyznacza upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 roku, a koniec - zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453 roku.

Kluczowe pojęcia charakteryzujące tę epokę to:

1. Teocentryzm - Bóg jako najwyższa wartość i centrum wszechświata.

Definicja: Teocentryzm w średniowieczu oznaczał, że ludzie mieli skupiać się na życiu wiecznym i poszukiwaniu drogi do zbawienia.

2. Dualizm - podział świata na dwie przeciwstawne sfery: sacrum (sfera boska) i profanum (sfera ludzka).

3. Etos - ogół wartości i wzorców postępowania przyjętych przez grupę ludzi.

Przykład: Etos rycerski określał idealne cechy i zachowania rycerza.

4. Uniwersalizm - ujednolicenie kultury w Europie chrześcijańskiej.

Highlight: Uniwersalizm średniowieczny przejawiał się w jednolitym systemie szkolnictwa, używaniu łaciny jako języka uniwersalnego oraz podobnych wzorcach architektonicznych i religijnych w całej Europie.

5. Psychomachia - koncepcja walki między siłami dobra i zła o ludzką duszę.

6. Feudalizm - system społeczny oparty na hierarchii i podziale na stany.

Definicja: Feudalizm to system, w którym społeczeństwo było podzielone na stany różniące się przywilejami i obowiązkami, z duchownymi i rycerzami na szczycie hierarchii.