Powstaniec i chłop - tragiczny obraz narodowego rozdarcia
Główny bohater, Andrzej Borycki (Szymon Winrych), to szlachecki powstaniec transportujący broń dla walczących oddziałów. Jego wygląd daleki jest od bohaterskiego - ma dziurawe buty, spoconą sukmanę, jest wycieńczony i zziębnięty. Mimo świadomości klęski powstania, bohater uparcie dąży do celu.
Żeromski stosuje metodę naturalistyczną w portretowaniu Winrycha i jego śmierci. Wstrząsające opisy - rozbita butelka na głowie, twarz raniona ostrogami, brzuch przebity bagnetem czy ptaki wydziobujące mózg bohatera - służą ukazaniu okrucieństwa wojny. Naturalistyczny jest także obraz cierpień konia z trzaskiem łamanych kości i opisami krwi.
Szczególnie przejmująca jest scena z ubogim chłopem, który zamiast uszanować poświęcenie powstańca, zdziera z jego zwłok ubranie i skórę z martwego konia. Co ważne, Żeromski nie potępia chłopa - pokazuje go jako ofiarę wielowiekowego systemu społecznego. Wieśniacy, żyjący w nędzy i ciemnocie, pozbawieni edukacji, nie rozumieli celu powstania.
⚠️ Uwaga! Dekret uwłaszczeniowy wydany przez cara w 1864 roku celowo odciągnął chłopów od udziału w powstaniu, co pokazuje, jak zaborcy wykorzystywali polskie podziały społeczne.
Opowiadanie unaocznia dramatyczny brak poczucia tożsamości narodowej wśród chłopstwa. Przez wieki zaniedbywani i wyzyskiwani przez szlachtę, chłopi nie czuli związku z Polską i nie identyfikowali się z jej walką o niepodległość.