Kluczowe pojęcia starożytności

Starożytność zostawiła nam wiele ważnych pojęć, które musisz znać:

Alegoria to jeden z najważniejszych środków stylistycznych w literaturze. Jest jak zaszyfrowana wiadomość - niesie dodatkowy przekaz, który ma stałe, utarte kulturowo znaczenie. Dzięki alegoriom autorzy mogli przekazywać głębsze treści w obrazowy sposób.

Apokalipsa to utwór lub obraz zawierający groźną wizję przyszłości lub końca świata. Gdy mówisz "to apokaliptyczna sytuacja", nawiązujesz właśnie do tego!

W literaturze antycznej ważne były również formy jak psalm (modlitewny utwór liryczny skierowany do Boga) czy przypowieść (parabola) - utwór z ukrytym, przenośnym sensem.

💡 Pamiętaj, że mit to nie bajka! To opowieść o bogach, herosach i nadnaturalnych wydarzeniach, która próbuje wyjaśnić fundamentalne zagadnienia bytu, życia i śmierci.

Antyczna literatura wprowadziła też pojęcie toposu - motywu wędrującego przez epoki. Źródłem większości toposów była właśnie mitologia i Biblia! Podobnie archetypy - pierwotne wzorce postaci, zdarzeń czy symboli - wywodzą się z tych źródeł.

Pieśń - utwór liryczny o poważnej tematyce, podzielony na strofy, często z refrenami i powtórzeniami - była popularną formą wyrazu zarówno w Grecji, jak i w tekstach biblijnych.

Marność (vanitas) to pojęcie szczególnie ważne w Biblii - podkreśla przemijający charakter wszystkich spraw ziemskich. "Marność nad marnościami i wszystko marność" - to zdanie z Księgi Koheleta, które pewnie nieraz jeszcze usłyszysz.

Cechy literatury antycznej

Starożytni tworzyli dzieła według ścisłych zasad, które warto zapamiętać:

Mimesis oznaczała naśladowanie rzeczywistości - dzieła miały przedstawiać prawdopodobnych bohaterów, z którymi odbiorca mógł się utożsamić. To nie była fantastyka, ale literatura mocno zakorzeniona w ludzkim doświadczeniu.

Decorum to odpowiedniość formy i stylu do treści - nie można było pisać o wielkich bohaterach językiem potocznym, ani o sprawach codziennych stylem wysokim. Wszystko musiało do siebie pasować!

Starożytni cenili proporcjonalność i harmonię elementów oraz umiar - kompozycja utworu musiała być przemyślana, nie było miejsca na przypadkowość czy chaos.

Ciekawostką jest, że w czasach antycznych odbiorca najczęściej znał już treść dzieła przed jego obejrzeniem czy przeczytaniem. Dzięki temu mógł się skupić na przeżywaniu emocji, a nie na śledzeniu fabuły.

Teatr grecki wywodził się z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa. Tragedie miały ścisłą budowę: prologos (wstęp), parados (wejście chóru), epejsodiony (dialogi bohaterów), stasimony (pieśni chóru) i exodos (wyjście chóru).

💡 W teatrze greckim nie pokazywano brutalnych scen na scenie - o takich wydarzeniach widzowie byli tylko informowani przez posłańców.

Epos homerycki to rozbudowany utwór epicki pisany heksametrem, przedstawiający losy legendarnych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń. Charakterystyczna jest równoległość dwóch akcji - w świecie bogów i ludzi.

Poezja tyrtejska nawoływała do walki w obronie ojczyzny i budziła nienawiść do wroga. Jej celem było motywowanie odbiorcy do ochrony kraju przed najeźdźcą.

Filozofia antyczna

Filozofia (gr. umiłowanie mądrości) narodziła się w Grecji i stawiała sobie za cel całościowe poznanie rzeczywistości. Poznajmy najważniejszych filozofów:

Sokrates uważany jest za jednego z najwybitniejszych myślicieli. Głosił, że cnotą jest najwyższa wartość, którą utożsamiał ze sprawiedliwością, panowaniem nad sobą oraz świadomością dobra i zła. Jego słynne powiedzenie "Wiem, że nic nie wiem" podkreśla pokorę wobec wiedzy. Sokrates chodził po Atenach, zadając pytania przechodniom i skłaniając ich do myślenia.

Platon, uczeń Sokratesa, stworzył pierwszy system filozoficzny - idealizm. Według niego byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Świat, który widzimy, to jedynie świat pozorów, zaś prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłowo. Najwyższą wartością poznania jest dusza, obdarzona wrodzoną wiedzą o ideałach. Platon założył Akademię i napisał "Państwo" - pierwszą utopię.

Arystoteles, uczeń Platona i nauczyciel Aleksandra Wielkiego, twierdził, że byt to materia i forma. Według niego poznanie odbywa się za pomocą rozumu i zmysłów. Głosił, że szczęściem człowieka jest życie rozumne, pozbawione sprzeczności (ideał złotego środka). W "Poetyce" opisywał rodzaje i gatunki literackie, rozwijając zasadę mimesis.

💡 Wiedzieć czy być szczęśliwym? Według epikureizmu celem życia człowieka jest szczęście, a według stoicyzmu należy zachować spokój wobec wyroków losu.

Inne ważne kierunki filozoficzne starożytności to:

• Cynizm Diogenesa z Synopy - odrzucenie norm społecznych
• Hedonizm Arystypa z Cyreny - najwyższym dobrem jest przyjemność
• Sceptycyzm Pirrona z Elidy - prawda jest niedostępna człowiekowi

Horacjanizm to postawa łącząca idee epikureizmu i stoicyzmu, postulująca zachowanie złotego środka - unikanie skrajności i cieszenie się chwilą (carpe diem - chwytaj dzień).

Antygona Sofoklesa

"Antygona" Sofoklesa to jedna z najsłynniejszych tragedii antycznych, oparta na micie o rodzie Labdakidów. Dramat pokazuje nam konflikt między prawem boskim a ludzkim.

Gatunek: tragedia antyczna

• Respektuje zasadę trzech jedności (czasu, miejsca, akcji)
• Występuje chór komentujący wydarzenia
• Bohater popełnia błąd tragiczny (hamartia)
• Akcja zawiera konflikt tragiczny, który kończy się katastrofą
• Bohaterami są osoby wysoko urodzone
• Brutalne wydarzenia nie są pokazywane na scenie

Plan wydarzeń rozpoczyna się od rozmowy Antygony z Ismeną o braciach. Antygona postanawia złamać zakaz Kreona i pochować Polinejkesa, chociaż Ismena odmawia jej pomocy. Kreon ogłasza, że ktoś przysypał ciało Polinejkesa ziemią, a wkrótce strażnik przyprowadza Antygonę, która przyznaje się do winy.

Dochodzi do konfrontacji między Kreonem a Hajmonem (jego synem i narzeczonym Antygony). Hajmon próbuje przekonać ojca do zmiany decyzji, lecz bezskutecznie. Kreon skazuje Antygonę na zamknięcie w grocie.

💡 Tragizm w "Antygonie" buduje się na zderzeniu dwóch niemożliwych do pogodzenia racji: prawa boskiego (Antygona) i prawa państwowego (Kreon).

W kolejnych scenach Antygona żegna się z życiem, a wróżbita Tejrezjasz ostrzega Kreona przed konsekwencjami jego uporu. Kiedy Kreon w końcu zmienia zdanie, jest już za późno - Antygona popełnia samobójstwo, a za nią jej narzeczony Hajmon i jego matka Eurydyka.

Tragedia kończy się słowami chóru o wadze rozumu i miary, które chronią przed autodestrukcyjną pychą. Kreon pozostaje sam, złamany cierpieniem po stracie rodziny. Jest to doskonały przykład bohatera tragicznego, który zbyt późno zrozumiał swój błąd.

Konflikty w "Antygonie" można interpretować na trzech poziomach:

1. Konflikt prawa państwowego (Kreon) i praw boskich (Antygona)
2. Spór instytucji państwa (Kreon) i jednostki (Antygona)
3. Starcie praw rozumu (Kreon) z prawami uczuć (Antygona)

Bohaterowie "Antygony"

W "Antygonie" każdy bohater reprezentuje określone wartości i przekonania:

Antygona to córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Polinejkesa i Eteoklesa. Jest odważna i zdeterminowana, by bronić wyznawanych wartości. Chce być wierna bogom i okazać miłość bratu, nawet za cenę życia. Jest klasycznym przykładem bohatera tragicznego - niezależnie od wyborów, które podejmie, czeka ją katastrofa. Żałuje, że umrze tak wcześnie, nie zdążywszy nacieszyć się życiem.

Kreon to władca Teb, ojciec Hajmona i mąż Eurydyki. Chce być dobrym władcą, dba o bezpieczeństwo miasta i poddanych. Jest jednak zamknięty na cudze racje i myśli wyłącznie o interesie państwa. Popełnia błąd lekceważąc prawa boskie oraz ludzkie emocje, co prowadzi do tragedii - samobójczej śmierci żony i syna.

Ismena odmawia pomocy Antygonie przy zakazanym pochówku brata. Jednak po zatrzymaniu siostry chce wziąć na siebie winę, spotyka się z pogardą ze strony Antygony, która nie akceptuje jej nagłej zmiany postawy.

Hajmon jako syn Kreona i narzeczony Antygony znajduje się w najtrudniejszej sytuacji. Z jednej strony chce być posłuszny ojcu, z drugiej stara się uzmysłowić mu, że się myli. Gdy jego argumenty zawodzą, a Antygona popełnia samobójstwo, w rozpaczy próbuje zabić ojca, a potem odbiera sobie życie.

💡 Postać Tyrezjasza, ślepego wróżbity, jest kluczowa dla rozwoju akcji - jego przepowiednia, choć początkowo odrzucona przez Kreona, ostatecznie skłania władcę do zmiany decyzji.

Eurydyka, żona Kreona i matka Hajmona, pojawia się tylko na chwilę, by po otrzymaniu wiadomości o śmierci syna przeklnąć męża i popełnić samobójstwo, dopełniając miary nieszczęść Kreona.

Każdy z bohaterów "Antygony" musi dokonać trudnych wyborów moralnych. Ich dylematy są uniwersalne i aktualne także dzisiaj - czy ważniejsza jest lojalność wobec rodziny czy wobec państwa? Czy prawo stanowione przez ludzi może być ważniejsze od praw naturalnych?

Biblia - znaczenie i podział

Biblia to nie tylko święta księga dla chrześcijan i żydów, ale też fundament naszej kultury. Jest źródłem prawd objawionych przez Boga i jednym z dwóch filarów cywilizacji europejskiej. Dostarcza inspiracji, motywów i wzorców twórcom kultury od tysięcy lat.

Biblia jest niezwykle różnorodna literacko - znajdziesz w niej wiele gatunków: parabole, pieśni, hymny, psalmy, modlitwy i listy. Jest też skarbnicą symboli, alegorii i archetypów postaci.

Biblia dzieli się na dwie główne części:

Stary Testament (napisany po hebrajsku, grecku i aramejsku):

• księgi historyczne (m.in. Tora, Księgi Samuela)
• księgi mądrościowe (m.in. Hioba, Księga Psalmów)
• księgi prorockie (m.in. Izajasza)

Nowy Testament (napisany po grecku i aramajsku):

• cztery Ewangelie (Mateusza, Marka, Jana, Łukasza)
• Dzieje Apostolskie
• listy
• Apokalipsa św. Jana

💡 "Biblia Wujka" to nie potoczne określenie! To faktycznie pierwszy pełny polski przekład katolicki Biblii dokonany przez Jakuba Wujka w XVI wieku.

Księga Rodzaju otwiera Biblię opisem stworzenia świata. Bóg tworzył świat przez 6 dni, a siódmego odpoczął. Najpierw powstało niebo i ziemia, światło oddzielone od mroku, wody, lądy, rośliny, ciała niebieskie, zwierzęta, a na końcu człowiek.

W Księdze Rodzaju znajdziemy też historię Adama i Ewy, których Bóg umieścił w ogrodzie Eden. Po złamaniu zakazu i zjedzeniu owocu z drzewa poznania dobra i zła, zostali wygnani z raju.

Dalej poznajemy opowieść o Kainie i Ablu (archetyp bratobójcy), historię potopu i ocalenia Noego oraz przypowieść o wieży Babel, która wyjaśnia, dlaczego ludzie mówią różnymi językami.

Styl biblijny jest bardzo charakterystyczny - pełen apostrof, przystawnego szyku przydawek, powtórzeń, alegorii, symboli. Ma podniosły, uroczysty ton, ale jednocześnie zawiera wiele krótkich zdań zaczynających się od spójników.

Księgi mądrościowe i Apokalipsa

Księga Hioba to jedna z najbardziej poruszających ksiąg biblijnych. Opowiada o pobożnym i sprawiedliwym człowieku, który zostaje poddany próbie - traci majątek, dzieci, a w końcu zdrowie. Mimo to nie wyrzeka się Boga, który ostatecznie wynagradza jego wierność.

Przyjaciele i żona Hioba, zgodnie z przekonaniem judaizmu, że cierpienie to kara za grzechy, próbują szukać przyczyn jego nieszczęść. Hiob jednak, mimo chwil buntu, wychodzi zwycięsko z próby. Jest archetypem cierpienia niezawinionego - postacią, do której odwołujemy się mówiąc o kimś, kogo dotyka wiele nieszczęść.

Księga Koheleta (inaczej Eklezjasty) zgłębia temat sensu ludzkiego życia. Autor dochodzi do wniosku, że ani bogactwo, ani władza, ani sława nie mają trwałej wartości - wszystko przemija. Słynne zdanie "Marność nad marnościami i wszystko marność" podkreśla doczesny charakter spraw ziemskich.

Kohelet zauważa jednak, że mimo wszystko życie ma swoje dobre strony, z których warto korzystać, zachowując przy tym wierność Bogu i Jego przykazaniom.

💡 Psalmy to najważniejszy zbiór poezji religijnej Starego Testamentu. Ich głównym autorem jest król Dawid, a tradycja przypisuje mu autorstwo 73 ze 150 psalmów.

Psalmy to uroczyste pieśni o charakterze modlitewnym. Mówią o relacji człowieka z Bogiem, sensie życia, porządku świata i zasadach moralnych. Wyróżniamy psalmy dziękczynne, błagalne, pokutne, żałobne i prorocze.

Apokalipsa św. Jana to ostatnia księga Nowego Testamentu, opisująca wizję końca świata i Sądu Ostatecznego. Jest pełna tajemniczych symboli:

• Baranek symbolizuje Chrystusa
• Smok to szatan
• Bestia o liczbie 666 to Antychryst
• Jeźdźcy Apokalipsy reprezentują zwycięstwo, wojnę, głód i śmierć

Liczby również mają w Apokalipsie symboliczne znaczenie: 7 oznacza boską doskonałość, 6 - niedoskonałość, 12 - Izrael, 3 - obfitość, a 4 - świat stworzony przez Boga.

Apokalipsa miała podtrzymać na duchu prześladowanych chrześcijan, zapewniając ich o ostatecznym zwycięstwie dobra nad złem.

Mitologia grecka

Mit to opowieść o bogach, herosach i nadnaturalnych wydarzeniach, która próbuje wyjaśnić odwieczne zagadnienia bytu, życia, śmierci i sensu istnienia. Mity pełnią różne funkcje: poznawczą (objaśniają świat), sakralną (systematyzują wierzenia) i światopoglądową (pokazują wzorce).

Wyróżniamy kilka rodzajów mitów:

• kosmogoniczne (np. mit o narodzinach świata)
• heroiczne (np. mit o Heraklesie)
• teogoniczne (np. mity o Atenie)
• antropogeniczne (np. mit o Prometeuszu)
• genealogiczne (np. mit o rodzie Labdakidów)

💡 Archetypy to pierwotne wzorce głęboko zakorzenione w kulturze. Postaci mitologiczne jak Dedal (człowiek rozważny), Ikar (idealista, marzyciel) czy Prometeusz (buntownik, altruista) do dziś funkcjonują jako symbole określonych postaw.

Mit o powstaniu świata opowiada, jak z Chaosu wyłonili się Uranos i Gaja, którzy dali początek pokoleniu Tytanów. Po buncie Kronosa przeciw ojcu Uranosowi, władzę przejął Zeus, który zasiadł na olimpijskim tronie po pokonaniu Kronosa.

Mit o Prometeuszu to historia tytana, który stworzył człowieka z gliny i łez, a następnie ofiarował mu ogień i wiedzę. Za to Zeus ukarał go przykuciem do skały Kaukazu, gdzie orzeł codziennie wyjadał mu odrastającą wątrobę. Prometeusz został uwolniony przez Heraklesa.

Zeus zemścił się też na ludziach, tworząc kobietę Pandorę, która otworzyła puszkę wypuszczającą na świat wszelkie zło, choroby i cierpienia.

Prometeusz naraził się bogom, bo:

• stworzył człowieka
• ukradł ogień i nauczył ludzi przydatnych umiejętności
• oszukał Zeusa w kwestii składania ofiar

Za te przewinienia spotkała go surowa kara - przykucie do skały i cierpienie. Dodatkowo na ludzi sprowadziło to nieszczęścia z puszki Pandory.

Mity greckie o ludzkim losie

Mit o Orfeuszu i Eurydyce to poruszająca historia miłości silniejszej niż śmierć. Gdy ukochana Orfeusza, Eurydyka, ginie ukąszona przez żmiję, zrozpaczony muzyk wyrusza do Hadesu. Swoją cudowną pieśnią oczarowuje Charona i Cerbera, a ostatecznie przekonuje samego Hadesa, by pozwolił Eurydyce wrócić do świata żywych.

Hades zgadza się pod warunkiem, że Orfeusz nie obejrzy się za siebie podczas powrotu. Niestety, tuż przed wyjściem z królestwa umarłych Orfeusz nie wytrzymuje i ogląda się za siebie, tracąc ukochaną na zawsze. Zrozpaczony zostaje później rozszarpany przez menady Dionizosa.

Mit o rodzie Labdakidów to historia przeklętego rodu, z którego wywodzi się Antygona. Rozpoczyna się od przepowiedni dla króla Teb Lajosa, że zginie z ręki własnego syna, który poślubi jego żonę. Mimo porzucenia dziecka w górach, los się wypełnia - Edyp nieświadomie zabija ojca i poślubia matkę Jokastę.

Po odkryciu prawdy Edyp wykłuwa sobie oczy i udaje się na tułaczkę. Jego synowie, Polinik i Eteokles, walczą o władzę w bratobójczej walce, w której obaj giną. To właśnie pochówek Polinika staje się przyczyną konfliktu w "Antygonie" Sofoklesa.

💡 Mit o Syzyfie to symbol bezsensownego, niekończącego się wysiłku. "Syzyfowa praca" weszła na stałe do języka jako określenie działania, które nie ma końca ani sensu.

Mit o Dedalu i Ikarze opowiada o genialnym konstruktorze Dedalu, który zbudował dla króla Krety Labirynt, a następnie został uwięziony na wyspie. By uciec, skonstruował skrzydła z ptasich piór sklejonych woskiem. Przestrzegł syna Ikara, by nie wzlatywał zbyt wysoko, ale młodzieniec, upojony lotem, zapomniał o przestrodze. Słońce stopiło wosk i Ikar spadł do morza.

Mit o Syzyfie to historia sprytnego władcy, który dwukrotnie oszukał śmierć. Za karę bogowie skazali go na wieczne wtaczanie głazu na górę - za każdym razem, gdy Syzyf był blisko szczytu, kamień spadał z powrotem. Syzyf przewinił się wobec bogów chwaląc się przyjaźnią z nimi, rozpuszczając plotki o mieszkańcach Olimpu i oszukując Hadesa.