Rozdział 10-12: Wakacje i nowe porządki
Marcin Borowicz spędza wakacje w Gawronkach, poznając okolicę i słuchając opowieści o powstaniu styczniowym.
Quote: "Szymon Noga opowiada Marcinowi o uratowaniu wziętego do niewoli powstańca i walkach z moskalami, których nazywa rabusiami."
W gimnazjum nowe władze wprowadzają system policyjny oparty na szpiegowaniu i rewizjach. Jednocześnie starają się pozyskać przychylność uczniów.
Andrzej Radek, syn fornala, zostaje przyjęty do 5 klasy gimnazjum. Jako uczeń pochodzenia chłopskiego staje się obiektem kpin kolegów.
Vocabulary: Fornal - pracownik folwarku zajmujący się końmi i transportem.
Syzyfowe prace - streszczenie szczegółowe ukazuje, jak system edukacji w zaborze rosyjskim wpływał na kształtowanie się tożsamości młodych Polaków.