Geneza i charakterystyka powieści

"Zbrodnia i kara" ukazywała się najpierw we fragmentach w prasie, zanim została wydana w całości w 1867 roku. Na jej powstanie wpłynęły osobiste doświadczenia Dostojewskiego z zesłania na Syberii, zainteresowanie doniesieniami prasowymi o mordercach oraz jego trudna sytuacja finansowa.

Tytuł powieści nawiązuje do zbrodni popełnionej przez głównego bohatera oraz jego późniejszej przemiany – z nihilisty wyznającego relatywizm moralny w człowieka wierzącego. Kluczowe w tej przemianie okazują się zesłanie na Syberię i miłość do Soni.

"Zbrodnia i kara" łączy w sobie cechy różnych odmian powieści: realistycznej (wiernie przedstawione realia), psychologicznej (pogłębiona analiza psychiki bohaterów), naturalistycznej (obrazy nędzy, pijaństwa), kryminalnej (morderstwo jako główny wątek) oraz polifonicznej (zestawienie różnych stanowisk ideowych).

Warto zapamiętać! Powieść polifoniczna (wielogłosowa) to nowatorska technika Dostojewskiego, która polega na zestawieniu różnych punktów widzenia bohaterów, równoważnych wobec wypowiedzi narratora.

Czas, miejsce i główne problemy powieści

Akcja powieści rozgrywa się w ciągu 14 dni lipca 1865 roku w Petersburgu, a w epilogu przenosi się na Syberię (kolejne półtora roku). Petersburg jest ukazany jako labirynt uliczek i kamienic, gdzie w ciasnych, zniszczonych mieszkaniach ludzie żyją w nędzy, wśród prostytucji i alkoholizmu.

Jednym z głównych problemów w powieści jest konflikt między rozumem a wiarą. Rozum reprezentuje Raskolnikow, wykształcony na dziełach zachodnich filozofów, który uważa, że wybitne jednostki działające na rzecz postępu nie muszą liczyć się z prawami moralnymi. Wiarę reprezentuje prostytutka Sonia – przewodniczka duchowa zagubionego bohatera, wyznająca prostą mądrość prawosławną.

Dostojewski zgłębia również psychikę mordercy – od planowania zbrodni, przez jej dokonanie, aż po psychologiczne skutki. Pokazuje, jak w Raskolnikowie walczą ze sobą chęć uniknięcia odpowiedzialności i potrzeba przyznania się.

W "Zbrodni i karze" autor przedstawia złożoną naturę człowieka. Choć często rządzi nią zło, w każdym z bohaterów tkwi pierwiastek dobra. Ludzie zmagają się z ciemną stroną swojej natury i często jej ulegają (Raskolnikow, Marmieładow, Swidrygajłow), ale szlachetność i empatia potrafią wygrać z nędzą (Dunia, Sonia, Razumichin).

Ciekawostka: W powieści Petersburg jest ukazany jako miasto, które niszczy swoich mieszkańców – miejsce, które tłamsi energię i sprawia, że ludzie żyją w ciasnocie i brudzie.

Motywy i główny bohater

W "Zbrodni i karze" pojawia się wiele istotnych motywów. Zbrodnia to przede wszystkim morderstwa popełnione przez Raskolnikowa. Wina jest czymś, czego bohater początkowo nie odczuwa – wini się jedynie za brak dostatecznej siły i słabe nerwy. Kara nie jest dla Raskolnikowa czymś uciążliwym – nawet katorga na Syberii. Miasto (Petersburg) tłamsi energię, a ludzie żyją w ciasnocie i brudzie. Wielowymiarowa miłość (rodzicielska, między rodzeństwem, między kobietą a mężczyzną) stanowi przeciwwagę dla cierpienia.

Rodion Romanowicz Raskolnikow – główny bohater, ma znaczące nazwisko (rosyjskie "raskoł" oznacza schizmę). To 23-letni były student prawa, który porzucił uniwersytet z powodu trudności finansowych. Jest rozdartym człowiekiem – zdolnym zarówno do współczucia i pomocy najbiedniejszym, jak i do okrucieństwa oraz pogardy.

Raskolnikow uważa się za wybrańca – stworzył teorię podziału społeczeństwa na "ludzi" i "materiał". Jako nihilista nie wierzy w Boga i ufa rozumowi. Drobiazgowo planuje zbrodnię, ale po morderstwie dzieją się rzeczy, których nie przewidział. Zbrodnia staje się piętnem, którego się nie spodziewał.

Po dokonaniu morderstwa Raskolnikow przechodzi przemianę wewnętrzną – odradza się duchowo dzięki miłości do Soni. Miłość sprawia, że zaczyna widzieć przed sobą przyszłość i przestaje unikać ludzi.

Zapamiętaj: Raskolnikow zabija lichwiarkę Alonę i jej siostrę Lizawietę, kierując się swoją teorią o "wybitnych jednostkach", które mogą przekraczać moralne granice. Jego zbrodnia to eksperyment, który ma udowodnić, że należy do kategorii "nadludzi" jak Napoleon.

Motywy zbrodni i sny Raskolnikowa

Motywy zbrodni popełnionej przez Raskolnikowa są złożone. Z jednej strony chce on sprawdzić, czy potrafi być jak wybitni przywódcy – dla niego zabójstwo to tylko etap, usunięcie przeszkody. Z drugiej strony pragnie uwolnić świat od Alony oraz zdobyć kapitał na wykorzystanie swojego potencjału.

Skutki zbrodni okazują się jednak bolesne: bohater cierpi z powodu gorączki, koszmarów, natręctw, ciągłego poczucia zagrożenia i samotności.

W powieści ważną rolę odgrywają sny Raskolnikowa. Sen nie jest dla bohatera wytchnieniem – to często koszmar lub majaczenie w gorączce. Najważniejsze są:

1. Sen o katowanej klaczy (część 1) – poprzedza dokonanie zbrodni. Raskolnikow widzi siebie jako 7-latka, który jest świadkiem brutalnego dobijania konia.

2. Sen o zabijaniu lichwiarki (część 3) – po zamordowaniu kobiety bohaterowi śni się, że śledzi mieszczanina i idzie za nim do jej mieszkania. Tam widzi nieruchomą lichwiarkę, uderza w nią siekierą, a ona się śmieje.

3. Sen na Syberii o dziwnej zarazie (epilog) – tajemnicza zaraza z głębi Azji infekuje ludzi, którzy tracą poczucie moralności i zaczynają się zabijać. Na świecie ocalało tylko kilku wybrańców.

Pamiętaj: Rodion wraca do mieszkania lichwiarki kierowany podświadomością. Jest zdziwiony, gdy widzi puste pokoje w trakcie odnawiania. To jeden z wielu momentów, które pokazują jego wewnętrzne rozdarcie i podświadomą chęć przyznania się do winy.

Pozostali bohaterowie

Sonia Marmieładow (Zofia Siemionowna) – 18-letnia córka Marmieładowa, pasierbica Katarzyny Iwanownej, ukochana Rodiona. Drobna blondynka o dużych szafirowych oczach. Zmuszona do prostytucji, widzi w tym grzech, ale głęboko wierzy w Boga. Myśli przede wszystkim o innych, zwłaszcza o młodszym rodzeństwie. Jedzie za Rodionem na Syberię, gdzie pomaga więźniom i wzbudza powszechny szacunek. Jej miłość i czystość moralna sprawiają, że Raskolnikow doznaje duchowego odrodzenia.

Dunia Raskolnikow (Awdotia Romanowna) – 23-letnia siostra Rodiona. Wysoka, blada, ma włosy w kolorze ciemnego blondu i czarne oczy. Jest piękna, pewna siebie i wykształcona. Pracowała jako guwernantka w domu Swidrygajłowa. Zgadza się na ślub z Łużynem z powodów finansowych, ale zrywa zaręczyny. Jest obsesją Swidrygajłowa. W Petersburgu Swidrygajłow chce posiąść ją siłą. Ostatecznie wychodzi za mąż z miłości (za Razumichina).

Dymitr Prokoficz Razumichin – przyjaciel Rodiona. Rzetelny i oddany – pomaga Rodionowi nawet wbrew jego woli. Nie zostawia przyjaciela nawet wtedy, kiedy dowiaduje się, że jest on mordercą. Zakochuje się w Duni od pierwszego wejrzenia i później żeni się z nią.

Ciekawostka: Relacje rodzinne są bardzo ważne dla Raskolnikowa. Kocha matkę i siostrę, choć nie widział ich przez 3 lata. Początkowo traktuje je oschle, nie chcąc, by przez niego cierpiały biedę. Jego matka bezgranicznie mu oddana, jest przekonana o jego wyjątkowości, ale ostatecznie załamuje się psychicznie i umiera, gdy syn przebywa na Syberii.

Bohaterowie drugoplanowi

Porfiry Siemionowicz – daleki kuzyn Razumichina, około 35-letni mężczyzna przy tuszy. Jako śledczy sądowy zajmuje się sprawą morderstwa Alony i Lizawiety. Wykorzystuje psychologię, analizuje gesty i spojrzenia, prowadzi dochodzenie za pomocą nietypowych metod. Jest nieustępliwy – nie kończy śledztwa nawet gdy malarz przyznaje się do winy.

Piotr Pietrowicz Łużyn – 45-letni narzeczony Duni (która zrywa z nim zaręczyny). Bogaty człowiek, który sam dorobił się majątku. Jest egoistą – szuka ubogiej i potulnej kobiety, dla której byłby obiektem uwielbienia. Oskarża Sonię o kradzież banknotu, który sam jej podłożył.

Arkadiusz Swidrygajłow – były mąż Marfy Pietrowny, która wykupiła go z więzienia. Ma około 50 lat. Po przyjeździe do Petersburga wynajmuje mieszkanie obok Soni i podsłuchuje wyznanie Raskolnikowa o morderstwie. Ma skłonność do bardzo młodych kobiet. Jest brutalny i prawdopodobnie przyczynił się do śmierci żony. Po próbie zniewolenia Duni spędza noc w podrzędnym hotelu, a rankiem strzela sobie w głowę.

Wśród bohaterów epizodycznych warto wymienić:

• Alonę Iwanowną – 60-letnią lichwiarkę, ofiarę Raskolnikowa
• Lizawietę Iwanowną – 35-letnią przyrodnią siostrę Alony, przypadkową ofiarę Rodiona
• Siemiona Marmieładowa – ojca Soni, alkoholika, który umiera stratowany przez powóz
• Katarzynę Iwanowną – drugą żonę Marmieładowa, chorą na suchoty, która umiera w dniu pogrzebu męża

Pamiętaj: Każda postać w powieści Dostojewskiego, nawet epizodyczna, ma znaczenie dla rozwoju akcji i przedstawienia głównych idei utworu. Autor z niezwykłą precyzją kreuje bohaterów reprezentujących różne postawy moralne i filozoficzne.

Techniki narracyjne i kompozycja

"Zbrodnia i kara" składa się z 6 części oraz epilogu. Powieść ma schemat charakterystyczny dla powieści kryminalnej: zabójca i detektyw. Dostojewski mistrzowsko wykorzystuje monologi wewnętrzne, monologi i dialogi, aby zgłębić psychikę bohaterów.

Kluczowym elementem techniki Dostojewskiego jest dialog wewnętrzny. Jego funkcją jest ukazanie świata przeżyć wewnętrznych bohatera – szarpiących nim rozterek, wątpliwości, niepewności, niemożności podjęcia decyzji. Technika ta pozwala czytelnikowi prześledzić myśli Raskolnikowa, także te ukrywane przed innymi bohaterami – czasem sprzeczne i chaotyczne. Dialog wewnętrzny oddaje również stan psychiczny bohatera i jest charakterystyczny dla powieści polifonicznej.

Polifonia (wielogłosowość) to termin wywodzący się z teorii muzyki, który Dostojewski nowatorsko zastosował w literaturze. Polifoniczność powieści przejawia się na kilku płaszczyznach:

• w ukazaniu świata wewnętrznego bohatera, który rozdarty wątpliwościami prowadzi ze sobą wewnętrzny dialog
• w warstwie ideowej, poprzez zestawienie bohaterów reprezentujących różne poglądy i polemizujących ze sobą

Dzięki polifonii pisarz może ukazać konflikt racji, niejednoznaczność poruszanej problematyki i dramatyzm wyborów dokonywanych przez bohaterów. Narrator, który unika wartościowania poglądów postaci, usuwa się w cień.

Warto wiedzieć: Raskolnikow eksperymentuje ze swoim życiem, aby odpowiedzieć na fundamentalne pytanie: "Czy jestem drżącą kreaturą, czy też mam prawo?" Wynik eksperymentu okazuje się negatywny – bohater ponosi klęskę jako kandydat na nowego Napoleona, ale zwycięża jako człowiek. Droga przez mękę będzie ceną jego samoświadomości.

Streszczenie - część 1 i 2

Część 1

Rodion Raskolnikow mieszka w małym pokoju, który nazywa "kajutą" lub "trumną". Jest rozdrażniony, unika ludzi i gospodyni (jest jej winien pieniądze). Porzucił studia prawnicze z powodu braku środków finansowych.

Bohater odwiedza lichwiarkę Alonę. Później poznaje w szynku pijanego Marmieładowa i odprowadza go do domu. Dostaje list od matki informujący o zaręczynach siostry Duni z Łużynem oraz o nadziei na poprawę sytuacji finansowej rodziny.

Raskolnikow słyszy w restauracji rozmowę studenta i oficera, którzy nieświadomie podsuwają mu argumenty za zabiciem lichwiarki. Bohater przygotowuje narzędzia zbrodni i zdobywa siekierę. Idzie do lichwiarki pod pretekstem zastawienia przedmiotów i zabija ją. Nieoczekiwanie pojawia się jej siostra Lizawieta, którą Raskolnikow również zabija. Udaje mu się uciec mimo pojawienia się nieproszonych gości.

Część 2

Raskolnikow wraca do swojego pokoju i ukrywa łup. Otrzymuje wezwanie na policję, które okazuje się dotyczyć weksla podpisanego gospodyni. Bohater ukrywa skradzione przedmioty pod kamieniem na podwórku.

Raskolnikow odwiedza Razumichina, który proponuje mu pracę, ale Rodion ostatecznie odrzuca tę propozycję. Wraca do siebie i dostaje gorączki. Przez trzy dni jest nieprzytomny, a opiekuje się nim Razumichin (wzywa lekarza, kupuje nowe ubranie).

Rodion spotyka komisarza Zamiotowa i podczas rozmowy ironicznie przyznaje, że mógłby popełnić morderstwo. Przypadkowo widzi śmiertelnie rannego w wypadku Marmieładowa i pomaga w przeniesieniu go do mieszkania. Marmieładow umiera, a Raskolnikow ofiarowuje wdowie pieniądze na pogrzeb.

Zapamiętaj: Raskolnikow planuje zbrodnię, aby udowodnić sobie, że jest "nadczłowiekiem", ale po jej dokonaniu zaczyna odczuwać skutki psychologiczne – gorączkę, koszmary i obsesyjny lęk przed wykryciem, choć jednocześnie podświadomie dąży do przyznania się do winy.

Streszczenie - część 3 i 4

Część 3

Rodion sprzeciwia się małżeństwu Duni i Łużyna. Razumichin nakłania kobiety, żeby nie przeciwstawiały się Rodionowi, gdyż jego stan może się pogorszyć. Mężczyzna jest pod ogromnym wrażeniem Duni. Razumichin i Zosimow zdają matce i siostrze relację o stanie Rodiona.

Pulcheria i Dunia odwiedzają Rodiona. Matka opowiada mu o śmierci Marfy Pietrowny (prawdopodobnie z rąk Swidrygajłowa). Dochodzi do kłótni o Łużyna – Rodion wyrzuca Duni, że się dla niego poświęca. W czasie wizyty przychodzi Sonia Marmieładow z zaproszeniem na pogrzeb ojca.

Raskolnikow i Razumichin udają się do śledczego Porfirego, aby odzyskać zastawione u lichwiarki przedmioty. U Porfirego toczy się rozmowa o naturze zbrodni. Śledczy prowokuje Raskolnikowa, nawiązując do jego artykułu o wybitnych jednostkach, które mogą działać poza prawem.

Raskolnikow spotyka tajemniczego mieszczanina, który nazywa go mordercą. Bohater ma sen, w którym wraca za mieszczaninem do domu Alony i morduje ją, a ona się śmieje.

Część 4

Swidrygajłow opowiada Raskolnikowowi o swoim życiu i wyznaje, że nawiedza go duch żony. Twierdzi, że chce dać Duni 10 tysięcy rubli, aby nie wychodziła za Łużyna. Raskolnikow mu nie ufa.

Dunia zrywa z Łużynem na wieczornym spotkaniu. Raskolnikow odwiedza Sonię i rozmawia z nią o jej wierze w Boga. Prosi, aby przeczytała mu fragment Biblii o wskrzeszeniu Łazarza. Obiecuje, że jeśli wróci następnego dnia, wyzna jej, kto zabił Lizawietę. Rozmowę podsłuchuje Swidrygajłow.

Następnego dnia Raskolnikow idzie na komisariat. Porfiry wyprowadza go z równowagi, mówiąc, że ma dla niego niespodziankę. Nagle do pokoju wchodzi malarz i przyznaje się do morderstwa Alony.

Kluczowy moment: Spotkanie Raskolnikowa z Sonią jest przełomowe – bohater znajduje w prostej, wierzącej dziewczynie kogoś, kto może go zrozumieć. Prośba o przeczytanie fragmentu o wskrzeszeniu Łazarza symbolizuje jego podświadomą chęć duchowego odrodzenia.

Streszczenie - części 5-6 i epilog

Część 5

Raskolnikow wyznaje Soni, że to on zabił lichwiarkę i jej siostrę. Sonia jest przerażona, ale nie potępia go. Radzi mu, by przyznał się do winy i przyjął cierpienie. Raskolnikow odwiedza matkę, która nie wierzy w jego winę.

Łużyn publicznie oskarża Sonię o kradzież. Lebieziatnikow ujawnia, że to Łużyn sam podłożył dziewczynie banknot. Swidrygajłow wyznaje Raskolnikowowi, że podsłuchał jego rozmowę z Sonią. Obiecuje mu pomoc finansową dla rodziny Marmieładowów.

Część 6

Raskolnikow żegna się z matką i siostrą. Mówi Soni, że uda się na policję, by przyznać się do winy. Po drodze spotyka Swidrygajłowa, który opowiada mu o nieudanej próbie uwiedzenia Duni. Raskolnikow idzie do Soni, wyznaje jej miłość i obiecuje, że po przyznaniu się do winy będzie nosił krzyż, który od niej dostał.

Swidrygajłow przekazuje pieniądze dla rodziny Marmieładowów. Próbuje uwieść Dunię, ale ona go odrzuca. Mężczyzna popełnia samobójstwo. Raskolnikow idzie na komisariat i przyznaje się do zabójstwa lichwiarki i jej siostry.

Epilog

Raskolnikow zostaje skazany na osiem lat katorgi na Syberii. Sonia jedzie za nim. Bohater początkowo jest obojętny wobec Soni i współwięźniów. Jego przemiana następuje, gdy dowiaduje się o chorobie ukochanej. Odczuwa wówczas miłość i skruchę. W jego sercu rodzi się nowe życie.

Podsumowanie: Droga Raskolnikowa to podróż od zbrodniczej teorii, przez straszliwy czyn, aż po odkupienie przez miłość i cierpienie. Powieść Dostojewskiego pokazuje, że człowiek nie może bezkarnie przekraczać granic moralnych, stawiając się ponad dobrem i złem. Duchowe odrodzenie bohatera jest możliwe dzięki miłości Soni i przyjęciu odpowiedzialności za swoje czyny.