Geneza i specyfika utworu

"Zdążyć przed Panem Bogiem" to wyjątkowe połączenie wywiadu i reportażu, należące do literatury faktu. Opowieść Marka Edelmana pozbawiona jest fikcji literackiej - wszystkie wydarzenia i bohaterowie są autentyczni. Narracja jest rzeczowa i zwięzła, dążąca do ograniczenia emocji.

Powstanie w getcie warszawskim, które wybuchło 19 kwietnia 1943 roku, różniło się znacząco od innych zrywów powstańczych. Data została narzucona przez Niemców, którzy tego dnia planowali ostateczną likwidację getta. Pierwszym przywódcą został Anielewicz, który - jak podkreśla Edelman - nie miał doświadczenia w walce, a jedynie ambicje.

Najważniejszą cechą tego powstania była świadomość powstańców, że nie mogą wygrać. Ich celem nie było zwycięstwo, ale wybór sposobu umierania - chcieli odejść z bronią w ręku, zachowując godność w obliczu nieuchronnej śmierci.

Warto zapamiętać: W przeciwieństwie do innych zrywów narodowych, powstanie w getcie nie miało na celu zwycięstwa, ale zachowanie godności w obliczu nieuchronnej śmierci.

Realia życia w getcie

Życie w getcie warszawskim to historia codziennego cierpienia opisanego przez Edelmana bez patosu. Na ulicach ludzie padali z wycieńczenia, a głód był tak potworny, że doprowadzał do niewyobrażalnych sytuacji - jak wyrywanie jedzenia sierotom czy przypadek kobiety, która zjadła zwłoki własnego dziecka. Lekarka Teodozja Goliborska prowadziła nawet badania nad chorobą głodową w getcie.

Codziennie z Umschlagplatzu odjeżdżały transporty do obozu zagłady w Treblince. Niemcy wabili ludzi kłamstwami o przesiedleniu, obiecując chleb i marmoladę, czego nigdy nie dostawali. Mimo ostrzeżeń Żydowskiej Organizacji Bojowej, ludzie wciąż szli na Umschlagplatz, co doprowadziło do śmierci około 400 tysięcy Żydów.

W getcie błyskawicznie rozprzestrzeniały się choroby, szczególnie tyfus. Niemcy wydawali tzw. "numerki życia" - było ich 40 tysięcy, podczas gdy w getcie przebywało około 450 tysięcy Żydów. Posiadanie takiego numerka pozwalało chwilowo pozostać w getcie, choć ostatecznie i tak nie chroniło przed zagładą.

To istotne: W getcie największymi zabójcami były głód, choroby i transporty do Treblinki, gdzie ludzie byli systematycznie mordowani.

Sposoby umierania

Edelman w swoich relacjach dużo miejsca poświęca różnym rodzajom śmierci, tworząc swoistą klasyfikację umierania $nawiązującą do średniowiecznego motywu ars moriendi - sztuki umierania$.

Śmierć estetyczna to na przykład przypadek pięknej Krysi Kraherskiej zastrzelonej na polu słoneczników podczas powstania warszawskiego czy śmierć w łóżku, otoczonym przez bliskich. Przeciwieństwem jest śmierć nieestetyczna, jak umieranie z głodu.

Godna śmierć to spokojne pójście na śmierć (do gazu), śmierć z bronią w ręku czy przypadek Poli Lifszyc, która dobrowolnie poszła do wagonu za matką. Śmierć niegodna to ta poniesiona mimo próby ratowania życia cudzym kosztem.

Edelman wyróżnia również śmierć sensowną - jak Michała Klepfisza, który zasłonił ciałem karabin maszynowy, by ratować resztę oddziału powstańczego, oraz bezsensowną - jak samobójstwo Adama Czerniakowa, prezesa Judenratu, po informacji o planowanej "akcji przesiedleńczej".

Zapamiętaj: Według Edelmana, nawet w obliczu nieuchronnej zagłady, istniała różnica między różnymi rodzajami śmierci - niektóre pozwalały zachować godność i człowieczeństwo.

Deheroizacja i demitologizacja

Relacja Edelmana wywołała kontrowersje, gdyż deheroizował on powstanie i jego uczestników, pozbawiając ich cech bohaterskich. Zarzucano mu, "że tak odarł wszystko z wielkości". Edelman pragnął pozostać wierny prawdzie, nie gloryfikując wydarzeń dla potrzeb historii.

Deheroizacji poddał m.in. Anielewicza - pierwszego przywódcę powstania. Opisywał go jako ambitnego młodego człowieka z biednej rodziny, który malował rybom skrzela na czerwono, by wydawały się świeższe. Taki obraz kłócił się z wizerunkiem bohatera walczącego z groźnym wrogiem.

Edelman nie uważał za heroiczne zbiorowego samobójstwa komendanta i około 80 innych osób - w jego opinii życie mimo wszystko pozostawało trudniejszym i bardziej heroicznym wyborem. Samobójstwo było dla niego przejawem histerii, a nie bohaterstwa.

Proces demitologizacji powstania dotyczył przede wszystkim motywów kierujących bojownikami. Edelman twierdził, że nie chodziło tu o żadną ideę, a jedynie o sposób wybrania własnej śmierci. Młodzi ludzie bez przeszkolenia i uzbrojenia postanowili dokonać swoistego samobójstwa poprzez walkę.

Ciekawostka: Podczas gdy opinia publiczna oczekiwała patetycznych opowieści o bohaterstwie, Edelman mówił o panice, słabym przygotowaniu, a nawet o dobrym wyszkoleniu i odwadze niemieckich żołnierzy.

Godność i praca jako misja

Kluczowym pojęciem w relacji Edelmana jest godność. Ilustruje to "scena z beczką", gdy Niemcy wyśmiewali stojącego na beczce Żyda, obcinając mu brodę (symbol o ogromnym znaczeniu dla Żydów). Edelman komentuje to słowami: "Nie dać się wepchnąć na beczkę" - nie chciał być traktowany bez godności.

Po wojnie Edelman został kardiochirurgiem, choć początkowo uczył się bez przekonania. Z czasem odnalazł w tej pracy sens, patrząc na chorobę jak na rodzaj łamigłówki. Medycyna stała się dla niego kontynuacją tego, co robił w getcie - ratowania życia.

Ratowanie ludzkiego życia stało się misją Edelmana, a on sam mówił o tym jako o wyścigu z Panem Bogiem. Tytułowe "zdążyć przed Panem Bogiem" obrazują jego słowa: "Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech pali się choć trochę dłużej, niż On by sobie życzył".

Kluczowa myśl: Dla Edelmana walka o ludzką godność i ratowanie życia stanowiły najważniejsze wartości zarówno podczas wojny, jak i w jego powojennej pracy lekarza.

Relatywizm moralny w obliczu zagłady

W getcie warszawskim reguły moralne ulegały przeobrażeniom pod wpływem skrajnych okoliczności. Relatywizm moralny - przekonanie, że osądy moralne są względne i zależą od osób, grupy i okoliczności - pojawia się w wielu opisywanych przez Edelmana przypadkach.

Jednym z przykładów są pielęgniarki, które łamały ludziom nogi, by uchronić ich przed wywiezieniem do Treblinki. Niektóre z nich truły cyjankiem małych pacjentów lub dusiły niemowlęta, by oszczędzić im cierpienia w obozie zagłady. W normalnych okolicznościach byłyby to czyny niewyobrażalne, ale w tamtej sytuacji miały na celu pomoc.

Historia Poli Lifszyc, którą Edelman uratował z Umschlagplatzu, a która dobrowolnie wróciła do wagonu, by być z matką, także budzi moralne dylematy. Jej poświęcenie wydaje się bohaterskie, ale z drugiej strony zmarnowała szansę na przeżycie i możliwość pomocy innym.

Podobnie przypadek Frani, która otrzymała "numerek życia" i odtrąciła matkę, by ratować siebie. Ten pozornie okrutny czyn można oceniać inaczej, wiedząc, że Frania później uratowała kilkanaście osób podczas powstania warszawskiego.

Przemyśl: Czy można oceniać moralnie wybory ludzi postawionych w sytuacjach ekstremalnych, gdy tradycyjne zasady moralne przestają działać? Jak zachowalibyśmy się my sami?