Człowiek w społeczeństwie

Każdy z nas ma podstawowe potrzeby, które musimy zaspokajać w określonej kolejności. Według piramidy potrzeb Abrahama Maslowa, najpierw realizujemy potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa, potem przynależności i miłości, następnie szacunku i samoakceptacji, a na końcu potrzeby wiedzy, estetyki i samorealizacji.

Polski filozof Władysław Tatarkiewicz uporządkował wartości człowieka od najważniejszych do mniej istotnych: wartości moralne (uczciwość, dobroć), poznawcze (prawda), estetyczne (piękno), hedoniczne (przyjemność) i witalne (zdrowie, siła).

Funkcjonujemy w grupach społecznych, które mają kilka charakterystycznych cech. Grupa to minimum dwie osoby, które łączą wspólne wartości i cele, a także struktura wewnętrzna (każdy ma swoją rolę). Grupy muszą mieć także odrębność od innych i poczucie przynależności wśród członków.

💡 Grupy odniesienia mogą być pozytywne (chcemy do nich należeć) lub negatywne (odrzucamy ich wartości). Nie musisz należeć do grupy odniesienia, żeby się z nią utożsamiać!

Grupy dzielimy według różnych kryteriów: liczby członków $małe/duże$, rodzaju przynależności $pierwotne/wtórne$, sposobu zorganizowania $formalne/nieformalne$ oraz dostępności $ekskluzywne/inkluzywne$.

Relacje międzyludzkie i socjalizacja

Relacje między ludźmi w grupach społecznych opierają się na ważnych regułach. Zasada wzajemności polega na budowaniu poczucia zobowiązania. Zasada zaufania opiera się na przekonaniu o uczciwości innych. Zasada pomocy to wspieranie słabszych członków grupy.

W każdej grupie przyjmujemy określone role społeczne, które mogą być przypisane (np. płeć) lub osiągnięte (np. zawód). Nasze miejsce w społeczeństwie określa status społeczny, który może zależeć od naszych osiągnięć lub czynników niezależnych od nas, jak pochodzenie.

Socjalizacja to proces, dzięki któremu uczymy się żyć w społeczeństwie. Dzieli się na:

• Socjalizację pierwotną - przebiega w dzieciństwie poprzez naśladowanie bliskich osób
• Socjalizację wtórną - trwa przez całe życie, zdobywamy umiejętności od różnych osób

💡 Niekiedy socjalizacja może przebiegać nieprawidłowo - mówimy wtedy o socjalizacji dewiacyjnej. W takim przypadku potrzebna jest resocjalizacja, czyli ponowne uspołecznienie.

We współczesnym świecie coraz częściej obserwujemy także socjalizację odwróconą - to starsze pokolenie uczy się od młodszego, np. korzystania z nowych technologii.

Kontrola społeczna i normy

Ludzie przyjmują różne postawy wobec norm społecznych. Konformizm oznacza podporządkowanie się normom. Nonkonformizm to sprzeciw wobec norm niezgodnych z naszymi wartościami. Antykonformizm to skrajne odrzucenie wszelkich norm grupy, nawet tych zgodnych z naszymi przekonaniami.

System kontroli społecznej opiera się na kilku elementach:

• Zwyczaj - tradycyjny sposób postępowania
• Obyczaj - sposób zachowania poparty tradycją
• Sankcja - sposób reagowania społeczności na zachowania jednostki

W społeczeństwie funkcjonują różne rodzaje norm społecznych: moralne (np. bycie uczciwym), zwyczajowe (ogólne zasady), obyczajowe (wynikające z tradycji), religijne (narzucone przez kościół) i prawne (ustalone przez państwo).

💡 Gdy normy społeczne są łamane, mówimy o dewiacji społecznej. Może ona mieć charakter pozytywny (np. twórcze łamanie konwenansów) lub negatywny (np. przestępczość).

Ciekawym zjawiskiem jest anomia społeczna - stan braku norm lub ich załamania. Może to prowadzić do zaburzenia funkcjonowania całego społeczeństwa, ponieważ ludzie tracą poczucie stabilności i jasne wytyczne zachowań.

Osobowość i różnorodność ludzka

Osobowość człowieka składa się z cech psychicznych wpływających na nasze zachowania. Na osobowość składają się charakter (względnie stałe cechy) i temperament (biologiczne cechy zachowania).

Ze względu na temperament wyróżniamy:

• Introwertyków - osoby skryte, nieśmiałe, rozważne
• Ekstrawertyków - osoby otwarte, towarzyskie, optymistyczne
• Ambiwertyków - łączą cechy obu powyższych typów

Według teorii Freuda nasza psychika składa się z trzech elementów: id (naturalne popędy), superego (zasady moralne) i ego (utrzymuje równowagę między id a superego).

W relacjach społecznych często napotykamy na stereotypy - uproszczone, najczęściej negatywne obrazy danej grupy. Mogą one prowadzić do stygmatyzacji (naznaczenia) jednostki. Bywa też, że doświadczamy alienacji - poczucia wyobcowania i utraty więzi z innymi.

💡 Konflikty społeczne można rozwiązywać na różne sposoby: przez negocjacje, mediacje, arbitraż lub koncyliację. Najlepiej dążyć do rozwiązań, w których wszystkie strony czują się usatysfakcjonowane.

Rodzina to podstawowa komórka społeczna, która może przybierać różne formy: nuklearna (rodzice i dzieci) lub wielopokoleniowa; monogamiczna lub poligamiczna; patriarchalna (władzę ma mężczyzna) lub matriarchalna (władzę ma kobieta).

Historia społeczeństwa

Społeczeństwo ewoluowało przez wieki, przechodząc przez cztery główne etapy:

1. Społeczeństwo pierwotne $myśliwsko-zbierackie$ - oparte na zbieractwie i polowaniu, proste narzędzia, słaba wymiana handlowa.

2. Społeczeństwo tradycyjne (rolnicze) - oparte na uprawie ziemi i hodowli, wykorzystanie pracy ręcznej i zwierząt, rozwój handlu.

3. Społeczeństwo industrialne (przemysłowe) - rozwój przemysłu po rewolucji przemysłowej, nowe technologie produkcji, wykorzystanie maszyn i energii elektrycznej.

4. Społeczeństwo postindustrialne (poprzemysłowe) - produkcja dóbr niematerialnych (informacje, usługi), dominacja korporacji, produkcja masowa.

Współczesne społeczeństwo ma kilka charakterystycznych cech:

• Jest otwarte - panuje wolność przekonań i tolerancja
• Jest informacyjne - powszechna dostępność do informacji, internet jako główny środek komunikacji
• Jest konsumpcyjne - istotna rola dóbr materialnych, rozwój kultury masowej
• Jest masowe - rozpad więzi międzyludzkich, upodabnianie się ludzi do siebie

💡 W społeczeństwach funkcjonują dwie główne postawy: indywidualizm (niezależność jednostki) i kolektywizm (identyfikacja z grupą). Żadna z nich nie jest jednoznacznie lepsza - ważna jest równowaga.

Kultura to materialny i duchowy dorobek społeczeństwa, który przybiera różne formy i jest nieodłącznym elementem życia społecznego.

Rodzaje kultury i religia

Kulturę możemy podzielić na kilka głównych typów:

Kultura masowa jest łatwa w odbiorze, skierowana do szerokiego grona odbiorców i ma charakter komercyjny. Przykładem są popularne seriale czy muzyka pop.

Kultura wysoka zawiera treści erudycyjne, trudniejsze w odbiorze, skierowane do węższego grona odbiorców. Ma charakter niekomercyjny, jak np. opera czy sztuka awangardowa.

Kultura narodowa to całość społecznego dorobku narodu, stanowiąca element świadomości narodowej. Obejmuje tradycje, zwyczaje i symbole narodowe.

W ramach głównego nurtu kultury funkcjonują różne subkultury, np.:

• Bikiniarze - buntownicy z lat 50. XX w., fascynujący się jazzem
• Hipisi - odrzucający konsumpcjonizm i materializm
• Punki - buntujący się przeciwko instytucjom i ograniczeniom
• Metalowcy - fascynujący się muzyką heavymetalową

💡 Subkultury nie zawsze są negatywnym zjawiskiem - często stanowią naturalny wyraz buntu młodzieży i poszukiwania własnej tożsamości.

W nowoczesnych społeczeństwach obserwujemy różne zjawiska związane z religią:

• Prywatyzacja religii - indywidualizacja wiary
• Sekularyzacja - zmniejszanie znaczenia religii w społeczeństwie
• Różne postawy wobec wiary: agnostycyzm (niemożność udowodnienia istnienia bóstwa) i ateizm (negowanie istnienia sił nadprzyrodzonych)

Struktura społeczna i ruchliwość

Struktura społeczna to układ pozycji i ról społecznych w społeczeństwie. Możemy wyróżnić różne rodzaje struktur:

• Wyznaniową - podział ze względu na wyznawaną religię
• Demograficzną - podział ze względu na wiek, płeć, miejsce zamieszkania
• Zawodową - podział ze względu na wykonywaną profesję
• Klasową - podział ze względu na dochody
• Warstwową - podział ze względu na styl życia
• Narodowościową - podział ze względu na pochodzenie

W strukturze klasowej wyróżniamy:

• Klasę wyższą - nieliczną grupę osób zamożnych o wysokim wykształceniu
• Klasę średnią - najliczniejszą klasę, obejmującą średnich przedsiębiorców
• Klasę niższą - osoby o niskim wykształceniu, wykonujące proste prace
• Podklasę - osoby wykluczone z głównego nurtu życia społecznego, żyjące w ubóstwie

💡 Pozycja człowieka w strukturze społecznej może się zmieniać. Zjawisko to nazywamy ruchliwością społeczną.

Ruchliwość społeczna może być:

• Pionowa (wertykalna) - awans (w górę hierarchii) lub degradacja (w dół hierarchii)
• Pozioma (horyzontalna) - zmiana w obrębie tej samej warstwy, np. zmiana miejsca pracy czy zamieszkania

Społeczeństwo PRL i nierówności społeczne

W okresie PRL-u struktura społeczna była specyficzna i obejmowała:

• Klasę robotniczą - robotnicy zatrudnieni w przemyśle i budownictwie (ok. 40% pracujących)
• Klasę rolniczą - właściciele gospodarstw rolnych
• Inteligencję - osoby z wykształceniem co najmniej średnim
• Drobnomieszczaństwo - właściciele małych przedsiębiorstw i warsztatów

W tamtym okresie wykształcił się specyficzny typ człowieka zwany homo sovieticus - wewnętrznie zniewolony, przyzwyczajony do komunistycznych warunków, podejrzliwy i donoszący na innych.

We współczesnym społeczeństwie istnieją nierówności społeczne, które mierzymy za pomocą różnych wskaźników:

• Minimum socjalne - górna granica niedostatku
• Minimum egzystencji - rozmiary skrajnego ubóstwa
• Wskaźnik Giniego - miara nierówności dochodowej (im niższy, tym bardziej równomierny rozkład dochodów)

💡 Ubóstwo nie jest tylko problemem ekonomicznym - wpływa na wszystkie aspekty życia: zdrowie, edukację, relacje społeczne i szanse życiowe.

Ważnym zjawiskiem społecznym są też procesy migracyjne:

• Imigracja - przyjazd ludności do danego państwa
• Emigracja - wyjazd ludzi z danego państwa
• Asymilacja - przystosowanie się imigrantów do ludności lokalnej
• Deportacja - przymusowe przesiedlenie grupy ludzi

Naród i postawy wobec narodu

Istnieją dwie główne koncepcje narodu:

• Etniczno-kulturowa - naród tworzą wspólny język, religia, zwyczaje i historia (droga od narodu do państwa)
• Polityczna - państwo jest gwarantem ochrony wartości narodowych i czynnikiem narodotwórczym

Ludzie przyjmują różne postawy wobec narodu:

• Patriotyzm - miłość do własnego narodu przy jednoczesnym szacunku do innych
• Nacjonalizm - stawianie interesów własnego narodu ponad inne wartości
• Szowinizm - bezkrytyczny stosunek do własnego narodu i pogarda dla innych
• Rasizm - wiara w wyższość jednej rasy nad innymi
• Kosmopolityzm - zanikanie więzi narodowych na rzecz integracji ponadpaństwowej
• Ksenofobia - wrogość wobec innych narodów
• Antysemityzm - wrogi stosunek do Żydów

💡 Warto pamiętać, że patriotyzm różni się od nacjonalizmu tym, że szanuje inne narody i nie stawia własnego ponad innymi.

Tożsamość narodowa to poczucie odrębności wobec innych narodów, kształtowane przez symbole narodowe, język czy historię. Możliwa jest także wielowarstwowa tożsamość narodowa - utożsamianie się jednocześnie z kilkoma narodami (np. jestem Polakiem, ale też Europejczykiem).

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

W Polsce mieszka wiele mniejszości narodowych:

Niemcy - największa mniejszość narodowa, mieszkająca głównie w woj. opolskim, podlaskim i śląskim. Mają miejsce w sejmie, a w 22 gminach język niemiecki jest używany jako pomocniczy.

Ukraińcy - żyją głównie na Mazurach, Pomorzu i w południowo-wschodniej części woj. podkarpackiego. Zostali przesiedleni w ramach akcji "Wisła" w 1947 r.

Białorusini - zamieszkują południowo-wschodnie tereny woj. podlaskiego. W 16 gminach język białoruski jest językiem pomocniczym.

Litwini - mieszkają na północy woj. podlaskiego. W gminie Puńsk wprowadzono język litewski jako pomocniczy i litewskie nazewnictwo miejscowości.

W Polsce występują także mniejszości etniczne:

Romowie - najliczniejsza mniejszość etniczna, mieszkają głównie na Karpatach oraz w woj. dolnośląskim, małopolskim i śląskim. Posługują się językiem romskim.

Lemkowie - wyznają prawosławie, przed akcją "Wisła" zamieszkiwali tereny Beskidu Niskiego i Bieszczadów.

Kaszubi - zamieszkują Pomorze Gdańskie. Język kaszubski jest używany jako pomocniczy w 5 gminach.

💡 Obecność mniejszości narodowych i etnicznych wzbogaca kulturę Polski i jest chroniona przez prawo. Mniejszości mają prawo do zachowania swojego języka, tradycji i kultury.

Każda z tych grup ma swoją unikalną historię, tradycje i obyczaje, które stanowią część kulturowego bogactwa Polski.