Powierzchnie falowe i odbicie fali

Rodzaje rozchodzenia się fal:

• Fale kuliste (np. światło z żarówki)
• Fale płaskie (np. fale na morzu)

Podstawowe parametry fali:

• V - prędkość fali
• f - częstotliwość fali
• λ $lambda$ - długość fali

Kluczowe pojęcia: Powierzchnia falowa to zbiór punktów fali, które drgają w tej samej fazie. Promień fali to linia prostopadła do powierzchni fali, pokazująca kierunek i zwrot rozchodzenia się fali.

Odbicie fali:

Wszystkie rodzaje fal (optyczne, elektromagnetyczne, dźwiękowe i mechaniczne) odbijają się od granicy dwóch ośrodków. Proces ten jest opisany przez zasadę odbicia fali:

1. Promień padający, promień odbijający i prosta prostopadła do punktu odbicia leżą w jednej płaszczyźnie.
2. Kąt padania (α) jest równy kątowi odbicia (β).

Rozpraszanie fali:

Fale rozpraszają się, gdy padają na powierzchnię posiadającą nierówności. Im większa długość fali w stosunku do nierówności powierzchni, tym mniejsze rozpraszanie.

Ważna zależność: Długość fali jest odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości (λ ~ 1/f), co oznacza, że im większa długość fali, tym mniejsza jej częstotliwość.

Rozpraszanie i załamanie fali

Rozpraszanie fal:

• Fale rozpraszają się, gdy ich długość jest mniejsza od nierówności powierzchni
• Rozpraszanie zachodzi również w ośrodkach niejednorodnych (np. kurz w powietrzu)
• Zjawisko to dotyczy wszystkich rodzajów fal

Załamanie światła:

Gdy promień światła przechodzi z jednego ośrodka do drugiego, na granicy tych ośrodków zachodzi załamanie światła. Promień padający zawsze rozdziela się na:

• promień odbity
• promień załamany

Ważna informacja: Na granicy dwóch ośrodków zachodzi załamanie światła, ponieważ zmienia się prędkość światła.

Pierwsza zasada załamania: Promień padający, promień załamany oraz prostopadła do granicy ośrodków leżą w jednej płaszczyźnie.

Druga zasada załamania: Stosunek sinusa kąta padania (α) do sinusa kąta załamania (β) równa się stosunkowi długości fali w pierwszym ośrodku do długości fali w drugim ośrodku:

sin α / sin β = λ₁ / λ₂

Kąt β to kąt załamania, czyli kąt między promieniem załamanym a prostą prostopadłą do granicy ośrodków.

Spektrum światła białego: Od koloru czerwonego (najsłabsze załamanie) do koloru fioletowego (najsilniejsze załamanie) zmienia się długość fali (λ), częstotliwość (f) i prędkość (V) światła.

Całkowite wewnętrzne odbicie

Druga zasada załamania światła:

Stosunek sinusa kąta padania (α) do sinusa kąta załamania (β) jest równy stosunkowi prędkości światła w pierwszym ośrodku do prędkości światła w drugim ośrodku:

sin α / sin β = V₁ / V₂

Kluczowa zasada: Trzecia zasada załamania światła mówi, że na granicy ośrodków zachodzi przemieszczenie promienia.

Zależność kąta załamania od prędkości światła:

1. Gdy prędkość światła maleje przy przejściu do drugiego ośrodka (V₁ > V₂, np. z powietrza do wody):

   • Kąt załamania (β) jest mniejszy od kąta padania (α)

2. Gdy prędkość światła wzrasta przy przejściu do drugiego ośrodka (V₁ < V₂, np. z wody do powietrza):

   • Kąt załamania (β) jest większy od kąta padania (α)

Całkowite wewnętrzne odbicie:

Istnieje pewien kąt padania (α), nazywany kątem granicznym, dla którego kąt załamania $β$ wynosi dokładnie 90° - promień załamania "ślizga się" po granicy ośrodków.

Ważne zjawisko: Gdy kąt padania jest większy od kąta granicznego, następuje całkowite wewnętrzne odbicie - promień światła nie przechodzi do drugiego ośrodka, lecz całkowicie odbija się od granicy ośrodków.

To zjawisko ma ogromne znaczenie praktyczne i jest wykorzystywane m.in. w światłowodach, pryzmatach i wielu urządzeniach optycznych.

Tęcza, halo i dyfrakcja fali

Białe światło:

• Jest mieszaniną fal elektromagnetycznych o różnych długościach i częstotliwościach
• Poszczególne składowe rozchodzą się w ośrodku z różną prędkością
• Spektrum światła białego składa się z 7 kolorów tęczy

Powstawanie tęczy:

• Tęcza powstaje dzięki załamaniu promieni światła w kroplach wody
• Każda kropla:
  1. Załamuje promień światła na wejściu
  2. Odbija go od wewnętrznej krawędzi
  3. Ponownie załamuje przy wyjściu, rozkładając białe światło na 7 kolorów
• Podwójna tęcza powstaje w wyniku podwójnego odbicia wewnętrznego w kroplach
• Tęcza ma zawsze kształt okręgu

Ciekawe zjawisko: Efekt halo powstaje poprzez załamanie światła na kryształkach lodu w atmosferze.

Dyfrakcja fali:

Dyfrakcja to ugięcie fali na przeszkodzie, na jej krawędzi lub na szczelinie. Kluczowe informacje:

• Zachodzi dla wszystkich rodzajów fal
• Warunek: rozmiar przeszkody musi być znacznie mniejszy niż długość fali (w przeciwnym razie dyfrakcja nie zachodzi)

Rodzaje fal elektromagnetycznych:

• DF - długie fale
• SF - średnie fale
• KF - krótkie fale
• MF - fale metrowe
• DMF - fale decymetrowe

Dyfrakcja ma ogromne znaczenie w wielu dziedzinach fizyki i techniki, od akustyki po optykę.

Interferencja i polaryzacja fal

Interferencja fali: Interferencja to nakładanie się dwóch lub więcej fal. Przy nakładaniu się fal mogą wystąpić dwa główne efekty:

1. Wzmocnienie fali - gdy fale nakładają się grzbietami lub dołami:

   • Warunek: Δs = n · λ = max (gdzie n to liczba całkowita)
   • Δs oznacza różnicę dróg fal $S₂ - S₁$

2. Wygaszenie fali - gdy grzbiet jednej fali nakłada się z dołem drugiej:

   • Warunek: Δs = $n + ½$ · λ = min

Przykład praktyczny: Dla fali o długości λ = 20 cm, gdy różnica dróg Δs = 0,7 m, występuje wygaszenie, ponieważ Δs/λ = 3,5 $czyli n + ½$.

Polaryzacja światła:

Światło to fale elektromagnetyczne odbierane narządem wzroku, składające się z:

• Składowej elektrycznej (E)
• Składowej magnetycznej (H)

Ważna informacja: Polaryzacji ulegają wyłącznie fale poprzeczne. W przypadku światła i innych fal elektromagnetycznych polaryzacja dotyczy tylko składowej elektrycznej.

Sposoby polaryzacji:

1. Odbicie fali od izolatora
2. Przejście fali przez izolator (np. szkło)
3. Przejście przez kryształy naturalne
4. Przejście przez sztucznie wytworzone błony (polaryzatory)

Polaryzator to ciało fizyczne, które przepuszcza światło tylko w określonych kierunkach drgań. Polaryzatory mają wiele zastosowań praktycznych, m.in. w okularach przeciwsłonecznych czy ekranach LCD.

Efekt Dopplera

Efekt Dopplera to zjawisko fizyczne polegające na zmianie częstotliwości fali w zależności od ruchu źródła fali względem odbiornika:

• Gdy źródło fali zbliża się do odbiornika → częstotliwość fal wzrasta
• Gdy źródło fali oddala się od odbiornika → częstotliwość fal maleje
• Gdy źródło fali jest w spoczynku → częstotliwość jest stała

Wzór matematyczny: Δf/f = V₍ᵣ₎/V, gdzie:

• Δf $Hz$ - zmiana częstotliwości
• f $Hz$ - częstotliwość fali
• V₍ᵣ₎ $m/s$ - prędkość poruszania się źródła fali
• V $m/s$ - prędkość poruszania się fali

Przykład obliczeniowy:

Dane:

• V₍ᵣ₎ = 1 m/s
• f = 110 Hz
• V = 344 m/s

Obliczamy zmianę częstotliwości:

• Δf = $V₍ᵣ₎/V$ · f = (1 · 110)/344 ≈ 0,32 Hz

Częstotliwość fali dla zbliżającego się źródła:

• f₍ᵣₑᵢᵢż₎ = f + Δf = 110 Hz + 0,32 Hz = 110,32 Hz

Częstotliwość fali dla oddalającego się źródła:

• f₍ₒddₐₗₐ₎ = f - Δf = 110 Hz - 0,32 Hz = 109,68 Hz

Efekt Dopplera ma wiele praktycznych zastosowań, m.in. w radarach policyjnych, badaniach ultrasonograficznych, astronomii oraz do pomiaru przepływu krwi w medycynie.