Geografia klasa 3 liceum Nowa Era

Alternatywny zapis:

umów i porozumień gwarantuje bezpieczeństwo obliguje polskie siły zbrojne do uczestnictwa w interwencjach militarnych obszary morskie wchodzące w skład terytorium Polski: ● morskie wody wewnętrzne - m.in. Zalew Szczeciński, Zalew Wiślany oraz fragment Zatoki Gdańskiej ● morze terytorialne, czyli pas wód o szerokości 12 mil morskich od linii brzegowej wyłączną strefę ekonomiczną, w obrębie której każdy kraj ma prawo swobodnie żeglować, ale tylko Polska może korzystać z występujących tam bogactw naturalnych Pobrzeże Szczecińskie Pojezierze Zachodniopomorskie Wzniesienia Łużyckie Wzniesienia Obniżenie Zielonogórskie Dolnolużyckie Nizina Śląsko-Łużycka Zachockie Pojezierze Lubuskie Pradolina Warciańsko-Odrzańska Sudety Zachodnie Pobrzeże Koszalińskie Pojezierze Południowopomorskie Sudety Środkowe MACROREGIONS Obniżenie Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka Pojezierze Leszczyńskie Milicko Pojezierze Wielkopolskie Przedgórze Sudeckie Głogowskie Wal Trzebnicki Nizina Śląska podział na regiony fizycznogeograficzne ma charakter hierarchiczny, obejmuje jednostki różnej rangi: obszary, podobszary (megaregiony), prowincje, podprowincje, makroregiony, mezoregiony Pobrzeże Pojezierze Gdańskie Wschodnio- pomorskie Sudety Wschodn Nizina Południowowielkopolska Dolina Dolnej: Wisły MAKROREGIONY Megaregion Pozaalpejska Europa Środkowa Megaregion Niż Wschodnioeuropejski Megaregion Karpaty, Podkarpacie i Nizina Panońska Pojezierze Chelmińsko- Dobrzyńskie Wyżyna Woźnicko- Wieluńska Wyżyna Slaska Pojezierze Ilawskie Nizina Staropruska Wyżyna Przedborska Nizina Środkowomazowiecka Wzniesienia Południowomazowieckie Północka Brama Krakowska Wyżyna akowsko Nidziańska Niecka Kotlina Kotlina Oświęcimska Ostrawska Pogórze Zachodniobeskidzkie Beskidy Zachodnie Pojezierze Mazurskie Obniżenie Orawsko- Podhalańskie Łańcuch Tatrzański Wyżyna Kielecka Pojezierze Litewskie Nizina Północnopodlaska Nizina Południowopodlaska Kotlina Sandomierska Pogórze Środkowobeskidzkie Beskidy Środkowe Beskidy Lesiste Polesie Zachodnie Polesie Wołyńskie Roztocze Wyżyna Wołyńska Kotlina Pobuza Płaskowyż Sańsko- Dniestrzański jednostki tektoniczne Europy: ● prekambryjska platforma wschodnioeuropejska - europa wschodnia - Polska, Rosja, Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa platforma paleozoiczna - Polska, Niemcy, UK, Francja obszar fałdowań alpejskich - europa południowa - Polska, Włochy, Grecja, Chorwacja, Albania, Słowacja obszar fałdowań hercyńskich (hercynidy) - Hiszpania, Portugalia, Francja obszar fałdowań kaledońskich (kaledonidy) - Norwegia, UK, Irlandia Sy STREFA T-T 10 0 STREFA T-T 10 platforma wschodnioeuropejska platforma paleozoiczna pozostale platformy pokrywy lawowe 20 30 50 60 500 km strefa Teisseyre'a - Tornquista (T-T) - strefa głębokich uskoków tektonicznych dzieląca Europę na dwie części o różnej budowie geologicznej 0 kaledonidy hercynidy strefa faldowań alpejskich jednostka czasu era kenozoiczna zalewy morskie paleozoiczna okres prekambr czwartorzęd mezozoiczna kreda - największe jura neogen paleogen trias perm karbon dewon sylur ordowik kambr najważniejsze wydarzenia z przeszłości geologicznej Polski ● powstało Morze Bałtyckie wkroczenie lądolodu skandynawskiego na znaczną część terenu Polski, co doprowadziło do powstania rzeźby polodowcowej ● trwały alpejskie ruchy górotwórcze, w wyniku których powstało zapadlisko podkarpackie zalanie wodami morskimi zapadliska przedkarpackiego przyczyniło się do powstania złóż soli kamiennej w okolicach Bochni i Wieliczki i siarki rodzimej w Kotlinie Sandomierskiej powstawanie i zanik zbiorników śródlądowych w centralnej polsce przyczynił się do utworzenia złóż węgla brunatnego ● orogeneza alpejska - w wyniku alpejskich ruchów górotwórczych sfałdowaniu i wypiętrzeniu uległy Karpaty, odmłodzeniu oraz wypiętrzeniu uległy Sudety intensywna działalność wulkaniczna rozpoczęły się alpejskie ruchy górotwórcze ● występowały zalewy morskie (transgresje) na wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w tatrach i Pieninach powstały pokłady wapieni i dolomitów ● występowały zalewy morskie (transgresje) ● występowały zalewy morskie (transgresje) ● w okolicach Inowrocławia powstały złoża soli kamiennej w Sudetach i okolicach Krakowa zachodziły procesy wulkaniczne orogeneza hercyńska - w wyniku hercyńskich ruchów górotwórczych doszło do ponownego fałdowania oraz wypiętrzenia Gór Świętokrzyskich i Sudetów na Wyżynie Śląskiej powstały pokłady węgla kamiennego ● występowały zalewy morskie (transgresje) ● ● orogeneza kaledońska - Kaledońskie ruchy górotwórcze doprowadziły do częściowego fałdowania i wypiętrzenia Gór Świętokrzyskich oraz Sudetów na obszarze Gór Świętokrzyskich rozpoczęły się Kaledońskie ruchy górotwórcze ● w Sudetach zachodziły procesy wulkaniczne ● w północno-wschodniej Polsce doszło do utworzenia fundamentu platformy wschodnioeuropejskiej energetyczne węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny węgiel kamienny węgiel brunatny Surowce Mineralne - bogactwo nieodnawialne chemiczne w moim regionie występują iły i gliny metaliczne rudy miedzi, żelaza, cynku i ołowiu, srebro, złoto 54% surowiec 15 zlodowacenia w Polsce: rudy miedzi Nizina Śląska, okolice Polkowic i Lubina Surowce w Polsce są rozmieszczone nierównomiernie. Największe bogactwo różnych typów surowców występuje w Polsce południowej i południowo-zachodniej, z kolei najuboższe są obszary Polski północnej i północno-wschodniej. sól kamienna, sole potasowe, siarka, fosforyty znaczenie gospodarcze głównych zasobów surowców mineralnych Polski • węgiel kamienny i brunatny - produkcja energii cieplnej i elektrycznej ropa naftowa - produkcja benzyny, olejów, smarów i asfaltu 54 ● gaz ziemny - wytwarzanie włókien sztucznych, amoniaku i nawozów • rudy miedzi - miedź - blachy, rury, przemysł elektrotechniczny i elektroniczny rudy cynku - środek antykorozyjny, wytwarzanie mosiądzu rudy ołowiu - produkcja płynów akumulatorowych, osłon kabli, pociski ● sól kamienna - przemysł chemiczny i spożywczy (produkcja sody, chloru, kwasu solnego, soli kuchennej), lecznictwo uzdrowiskowe surowce skalne - cementowanie, materiał budowy domów, materiał drogowy, produkcja szkła, klejów i zapraw obszary objęte zlodowaceniem występowanie Wyżyna Śląska, Sudety, wyżyna Lubelska okolice Bełchatowa, Konina i Bogatyni, Pojezierze Wielkopolskie, Nizina Śląska skalne - najpowszechniejsze piaski i żwiry, gliny i iły, wapienie i dolomity, gips, kreda, marmury i granity 54° obszary nieobjęte zlodowaceniem 15 0 100 km co miało wpływ na ukształtowanie Polski: • ruchy górotwórcze - kaledońskie, hercyńskie, alpejskie • zlodowacenia - formy rzeźby polodowcowej morena denna lądolód jezioro rynnowe powierzchnia moreny dennej sandr OZ wniesienia moreny czołowej cechy ukształtowania Polski: przewaga terenów nizinnych (średnia wysokość 173 m n.p.m.), nachylenie powierzchni w kierunku północno-zachodnim (wpływa na układ sieci rzecznej i kierunek płynięcia rzek) oraz pasowy układ rzeźby terenu (przebieg równoleżnikowy), pas: pobrzeży - szczecińskie, gdańskie, koszalińskie - pojezierzy - pomorskie, wielkopolskie, mazurskie jezioro morenowe POBRZEŻA województwo zachodniopomorskie województwo lubuskie czoło lądolodu SUDETY województwo wielkopolskie województwo dolnośląskie wzniesienia moreny czołowej sandr województwo pomorskie POJEZIERZA województwo kujawsko-pomorskie pradolina pradolina swojewództwo opolskie województwo warmińsko-mazurskie NIZINY województwo łódzkie województwo mazowieckie WYŻYNY województwo województwo świętokrzyskie śląskie województwo malopolskie województwo podlaskie KARPATY województwo lubelskie KOTLINY PODKARPACKIE województwo podkarpackie ● ● → północna i środkowa część Polski (pobrzeża, pojezierza i niziny) zostały ukształtowane głównie przez zlodowacenia, dodatkowo pobrzeża zostały ukształtowane również przez działalność wód Morza Bałtyckiego → południowa część naszego kraju (kotliny i góry) to efekt długotrwałych ruchów górotwórczych, dodatkowo Tatry i Karkonosze zostały ukształtowane przez lodowce górskie Kraków - Wyżyna Krakowsko-Częstochowska m n.p.m 2500 2000 nizin - śląska, mazowiecka, południowowielkopolska wyżyn - śląska, krakowsko- częstochowska, kielecka kotlin - sandomierska, oświęcimska, brama krakowska gór - karpaty, sudety 1500 1000 500 0 200 m p.p.m 20 40 60 ● 80 100 % GÓRY WYŻYNY NIZINY MORZE TERYTORIALNE MORZE krzywa hipsograficzna to wykres, który prezentuje procentowy udział poszczególnych wysokości na danym obszarze - dobrze widać na nim nizinność naszego kraju cechy klimatu Polski: → klimat umiarkowany ciepły przejściowy - cechy przejściowe między klimatem morskim a kontynentalnym → wyróżniamy 6 termicznych pór roku: ● przedwiośnie 0*C - 5*C ● wiosna 5*C - 15*C lato 15*C + ● jesień 5*C - 15*C ● przedzimie 0*C - 5*C zima 0*C - → zmienność warunków pogodowych czynniki wpływające na klimat Polski: → czynniki strefowe - dopływ energii słonecznej → czynniki astrefowe meteorologiczne - rozmieszczenie ośrodków barycznych (niż i wyż), różnica ciśnienia pomiędzy ośrodkami barycznymi wywołuje przepływ mas powietrza, które różnią się temperaturą i wilgotnością, dlatego pogoda w naszym kraju ulega tak częstym zmianom niemeteorologiczne PPm PPm PZm szerokość geograficzna - kąt wysokości Słońca nad horyzontem, długość dnia - ilość energii słonecznej docierającej do powierzchni Ziemi ● położenie geograficzne - względem innych lądów i mórz, czyli jakie masy powietrza do nas docierają ● ukształtowanie powierzchni - głownie chodzi o góry, które stanowią barierę dla przepływu mas powietrza, zjawisko ciśnienia opadowego (s.32) pokrycie terenu - np. lasy utrudniają dopływ promieni słonecznych do powierzchni ziemi i zwiększają wilgotność powietrza PA PA ● Nad Polskę najczęściej napływają masy powietrza polarnego morskiego. W zimie przynoszą one ocieplenie, opady deszczu ze śniegiem i odwilż. Z kolei latem powodują ochłodzenie, wzrost zachmurzenia i opady. PZm Masy powietrza zwrot- nikowego morskiego są ciepłe i wilgotne. Powo- dują wzrost temperatury powietrza oraz burze. Polska PZK Powietrze arktyczne napływa nad obszar naszego kraju najczęściej wiosną. Powoduje wów- czas przymrozki i majowe ochłodzenia. Zimą przy- nosi silne mrozy i obfite opady śniegu. PPK PPK Powietrze polarne kontynentalne dociera nad Polskę głównie zimą. Panuje wówczas mroźna i słoneczna pogoda. Gdy napływa latem, dni są upalne i suche. PZK Powietrze zwrotnikowe konty- nentalne jest ciepłe lub gorące, suche oraz bardzo zapylone. Powoduje słoneczną pogodę. zróżnicowanie przestrzenne klimatu Polski: → temperatura powietrza ◆ średnia roczna temperatura powietrza - od 7*C na północnym-wschodzie do 9*C na zachodzie - różnice spowodowane ścieraniem się mas powietrza, nie dotyczy obszarów górskich gdzie średnia to 5*C najcieplejszy miesiąc to lipiec a najzimniejszym styczeń zima - spadek temperatury z zachodu na wschód, izotermy układają się południkowo - ocieplający wpływ Atlantyku na zachodzie i ochładzający wpływ mas powietrza z Azji na wschodzie lato - izotermy ułożone równoleżnikowo - różny dopływ energii słonecznej zależnej od szerokości geograficznej, dodatkowo ochładzający wpływ Morza Bałtyckiego średnia roczna amplituda powietrza - najniższa na zachodzie (klimat ma cechy morskie), najwyższa na wschodzie (klimat ma cechy kontynentalne) okres wegetacyjny - okres w którym średnia dobowa temperatura powietrza przekracza 5*C, to czas wzrostu i rozwoju roślin ◆ najdłuższy na zachodzie (powyżej 225 dni), a im dalej na wschód tym okres jego trwania sie skraca (poniżej 200 dni), a w górach najkrótszy (poniżej 100 dni) → opady atmosferyczne BILANS WODNY POLSKI średnia roczna suma opadów w całym kraju wynosi 600 mm ● najwyższe w Karpatach > na wybrzeżu Bałtyku > pojezierzach i wyżynach ● najniższe na nizinach - co ma związek z położeniem ich w cieniu opadowym pasa pojezierzy bilans wodny: zestawienie przychodów, ubytków i retencji wody PRZYCHÓD 192 km³ ROZCHÓD 192 km³ RETENCJA WODNA 113 km³ wskaźnik dostępności wody - ilość wody dostępnej do wykorzystania przez jednego mieszkańca kraju w ciągu roku - dla Polski to 1700m³ podczas gdy dla innych krajów to 4600 m 3 rocznie - nasz kraj jest zatem bardzo ubogi w wodę 97% opady atmosferyczne 3% dopływy wód z zagranicy 70% parowanie i gospodarcze zużycie 30% odpływ powierzchniowy i podziemny 67% gruntowa 33% powierzchniowa zasoby wodne naszego kraju są rozmieszczone nierównomiernie co powoduje występowanie obszarów niedoborów (Pojezierze Wielkopolskie, Wyżyna Śląska) i nadwyżek wody przyczyny zagrożenia niedoborem wody: ● niewielka średnia roczna suma opadów atmosferycznych ● coraz częstsze występowanie bezśnieżnych zim ● wzrastające zapotrzebowanie na wodę (zwłaszcza w przemyśle oraz na zaspokojenie codziennych potrzeb ludności) nieracjonalna gospodarka wodna (marnowanie wody, znaczne jej zanieczyszczanie, znikoma infrastruktura małej retencji skutki: długotrwałe susze asymetria dorzeczy Wisły i Odry: w przypadku Wisły jak i Odry obszary prawobrzeżne zajmują wyraźnie większą część niż lewobrzeżne przyczyna: powierzchnia naszego kraju jest nachylona z południowego wschodu na północny zachód Odra Ina O Warta Nysa Łużycka Kwisa Rega Parsęta Drawa Bóbr Obra Wielkie Blędno granica państwa granice województw A Gwda Kaczawa Wieprzay Słupia Łupawa Barycz stolica państwa siedziby Urzędów Wojewódzkich Noteć Bystrzyca Odra Nysa Kłodzka Brda Wda Wisła Warta Prosna Drwęca Mała Panew Kłodnica Sola Pasłęka Bzura Skawa Łyna Wkra Raba Orzyc Pilica Omulew Nida Pisa Dunajec Bug Wisła Wisłoka San Wisłok O Czarna Hańcza Biebrza Narew Krzna Wieprz główne cechy sieci rzecznej w Polsce: ● Polska niemal w całości znajduje się w zlewisku morza Bałtyckiego Bug ● dorzecza Wisły i Odry zajmują 88% powierzchni kraju ● Polska ma dobrze rozwiniętą sieć rzeczną z nisko położonymi działami wodnymi i asymetrią dorzeczy gęsta korzystny układ przestrzenny - pokrywa się z głównymi kierunkami transportu naszego kraju (pół-poł, wsch-zach) potencjał transportowy jest niewykorzystywany - zły stan techniczny zdecydowanej większości odcinków dróg wodnych uniemożliwia wykorzystywanie ich na szeroką skalę zalety transpostu sródlądowego: niewielka uciążliwość dla środowiska, niskie koszty przewozów jeziora w Polsce są nierównomiernie rozmieszczone, większość z nich znajduje się w północnej części kraju, na pasie pojezierzy (Pomorskie, Mazurskie, Wielkopolskie), co ma związek zlodowaceniami na pojezierzy Pomorskim znajduje się 48% jezior na pojezierzu Mazurskim występuje najwięcej dużych jezior: Śniardwy (największe), Hańcza (najgłębsze) największe jeziora w Polsce: Śniardwy > Mamry > Łebsko najgłębsze jeziora w Polsce: Hańcza > Drawsko > Wielki Staw ● typy genetyczne jezior: ● morenowe - np. Śniardwy O utworzyły się w obniżeniach terenu, pomiędzy wzniesieniami moren czołowych i w zagłębieniach moren dennych O charakteryzują się dużą powierzchnią i urozmaiconą linią brzegową (liczne zatoki i półwyspy) rynnowe - np. Hańcza O powstały wskutek erozyjnej działalności wód polodowcowych O są długie i wąskie, duże spadki dna, głębokie cyrkowe (karowe) - np. Morskie oko O powstały w wyniku wypełnienia wodą górskich cyrków polodowcowych O mają owalny kształt, gwałtowne spadki, głębokie przybrzeżne (przymorskie) - np. Jamno, Łebsko powstały przez wypełnienie wodą gruntową przybrzeżnych zagłębień, a następnie odcięcie przez piaszczyste mierzeje O duże powierzchnie, dość płytkie O deltowe - np. Druzno(W), Dąbie (O) O powstały poprzez wypełnienie zagłębień przy deltach rzecznych o płytkie, niskie i bagniste brzegi sztuczne zbiorniki wodne (antropogeniczne) - na skutek działalności człowieka zaporowe - w wyniku budowy zapory ● poeksploatacyjne - zalanie wodą miejsc wydobywania surowców mineralnych metodą odkrywkową jezioro Solińskie to największy sztuczny zbiornik wodny w Polsce (zaporowe) znaczenie zbiorników wodnych: przyrodnicze ● gospodarcze turystyczno-rekreacyjne funkcje zbiorników wodnych: ● magazynowanie wody (retencja) środowisko życia wielu organizmów wodnych ● wpływ na lokalny klimat ● funkcja krajobrazowa funkcje gospodarcze O funkcje przemysłowe - przemysł spożywczy O funkcje komunalne - zapewnienie potrzeb bytowych ludzi o funkcje rolnicze - nawadnianie pól uprawnych O inne funkcje - np. przeciwpożarowe funkcje zbiorników sztucznych: hydroenergetyczne - zgromadzoną wodą wykorzystuje się do napędzania turbin produkujących energię elektryczną • przeciwpowodziowa - zatrzymywanie fali wezbraniowej rzeki ● miejsce rozwoju turystyki, rekreacji i uprawiania sportów wodnych, żegluga pasażerska jeziorność to procentowy udział powierzchni jezior w powierzchni Polski cechy Morza Bałtyckiego: ● śródziemne • położone w północnej części Europy ● połączone z Morzem północnym przez cieśniny płytkie - średnia głębokość 52 m, najgłębszy punkt Głębie Landsort 459 m niewielkie chłodne - średnia temperatura 17*C - 18*C mało słone (średnie zasolenie 7,5 promila), przyczyny: O ograniczony dostęp do zasolonych wód oceanicznych O niewielkie parowanie wód - niskie temperatury ● O dostarczanie dużych ilości słodkiej wody przez prawie 250 rzek ■ najbardziej zasolone miejsca: na południowym zachodzie koło Dani ■ najmniej zasolone miejsca: na północy najmłodsze morze świata urozmaicona linia brzegowa (liczne wyspy, zatoki, półwyspy), w przeważającej części wybrzeża fierdowo-szkierowe, na południu zalewowo-mierzejowe, gdzieniegdzie klifowe otacza go 9 państw: Polska, Niemcy, Dania, Szwecja, Finlandia, Rosja, Estonia, Łotwa, Litwa - nadbałtyckie kraje O podlega silnej antropopresji i jest bardzo zanieczyszczone (substancje toksyczne i ropopochodne, biogeny, tworzywa sztuczne, zanieczyszczenia biologiczne) flora i fauna Morza Bałtyckiego: ● niewielka różnorodność biologiczna - przyczyną jest niskie zasolenie i duże zanieczyszczenie O rośliny które normalnie występują na dnie, w Bałtyku występują w strefie przybrzeżnej - duże zmętnienie wody, która uniemożliwia docierania światła do głębszych stref O ssaki morskie: tylko 3 gatunki fok i morświny O ryby: śledzie, dorsze, szproty, flądry O ptaki: mewy, kaczki występują słodkowodne i słonowodne organizmy formy ochrony Bałtyku - 160 obszarów chronionych (13%): parki narodowe - Słowiński PN, Woliński PN ● parki krajobrazowe - Nadmorski PK • obszary Natura 2000 ● planowanie działalności tak aby ograniczyć wpływy zanieczyszczeń produkowanych na lądzie ● budowa nowych oczyszczalni ścieków, ograniczenie zużycia nawozów mineralnych w rolnictwie, wykorzystywanie surowców wtórnych, zmniejszenie emisji szkodliwych substancji do atmosfery min 40 35 30 25 20 15 10 5 2. LUDNOŚĆ I URBANIZACJA W POLSCE. aktualna liczba ludności Polski 38 383 tys. osób Ludność w miastach i na wsi w latach 1946-2019 1946 1950 1955 1960 ZACHODNIO- POMORSKIE Szczecin Gorzów Wielkopolski -Ogólem -Miasta LUBUSKIE Zielona Góra 1965 Poznań 1970 1975 DOLNOŚLĄSKIE ● Wrocław południowej i centralnej Polski w pozostałych regionach ten wzrost miał związek z rozwojem przemysłu (zapotrzebowanie pracowników) - ludzie ze wsi migrowali do miast - np. Górny Śląsk od XXI w. ludości w miastach już nie przybywa, wiele mieszkanców osiedla się na wsi Gdańsk POMORSKIE 1980 WIELKOPOLSKIE Bydgoszcz 1985 1990 1995 KUJAWSKO- POMORSKIE Opole • OPOLSKIE -Wieś Katowice Łódź ŁÓDZKIE 2000 WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŚLĄSKIE Olsztyn 2005 2010 MAZOWIECKIE Warszawa Kielce ŚWIĘTOKRZYSKIE PODLASKIE Białystok Lublin ● LUBELSKIE Kraków ● MAŁOPOLSKIE Rzeszów PODKARPACKIE po II wojnie światowej do lat 90 liczba ludności stale rosła - co jest spowodowane mniejszą ilością zgonów i dużą liczbą urodzeń -, następnie utrzymywała się na tym samym poziomie przez 20 lat, a potem powoli spada tuż po II wojnie światowej znaczny wzrost populacji odnotowano w północnej części kraju, co miało związek z przenoszeniem się ludności z trójstopniowy podział administracyjny: • województwa 16 • powiaty 380 ● gminy 2477 depopulacja to proces wyludniania się określonych obszarów, dochodzi do niej między innymi w efekcie migracji wewnętrznych (np. do miast) i zagranicznych (otwarcie granic i możliwość swobodnego przemieszczania się) oraz naturalnego ubytku ludności, może się przyczynić do: ● zmniejszenia atrakcyjności danego kraju lub wyludnionych regionów dla firm braku nowych inwestycji ● wzrostu bezrobocia i spadku jakości życia mieszkańców wyludniających się regionów zmiany dostępności oferowanych usług przyrost naturalny różnica pomiędzy liczbą urodzeń a zgonów - gdy przeliczymy go na 1000 mieszkańców uzyskamy współczynnik przyrostu naturalnego wyż demograficzny to okresowy wzrost liczny urodzeń niż demograficzny to okresowy spadek liczby urodzeń liczba ludności w tys. 800- 700- 600- 500- 400- 300- 200- 100 0 Przyrost naturalny w Polsce w latach 1946-2013 wyż demograficzny demograficzny przyrost naturalny dodatni zgony wyż demograficzny urodzenia żywe rok 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 wyniósł -0.9%.. obliczanie współczynnika przyrostu naturalnego Wpn = Wu - W₂ W₁ = U/L * 1000 W₂ = Z/L *1000 przyrost naturalny dodatni niż demograficzny przyrost naturalny ujemny 2005 2010 w latach 50 wyż demograficzny, potem w latach 60 niż demograficzny, potem od lat 70 znowu wyż - echo wyżu demograficznego, od lat 80 liczba urodzeń zmalała i tym samym zbliżyła się do liczby zgonów, przez co współczynnik pn wynosił 0 - regres rozwoju demograficznego, na koniec 2019 r. współczynnik pn współczynnik pn w naszym kraju jest zróżnicowany przestrzennie, jego wysokie wartości notuje na terenach wokół dużych miast oraz w województwie pomorskim i małopolskim, a niskie we wschodniej, środkowej i południowo-zachodniej części Polski współczynnik dzietności to liczba urodzeń dzieci przypadająca na kobietę w wieku rozrodczym (15-49) - wynosi nieco powyżej 2 - próg prostej zastępowalności pokoleń to 2,15 - w polsce w 2019 r. współczynnik wynosił 1,4 przyczyny małej liczby urodzeń ● uwarunkowania społeczno-kulturowe - upowszechnienie się modelu rodziny 2+1 lub 2+0, wydłużanie czasu pracy, aktywność zawodowa, większa świadomość co do różnych metod planowania rodziny • sytuacja ekonomiczna - brak wystarczających środków finansowych, złe warunki mieszkaniowe współczynnik feminizacji to liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn - w 2019 r. 51,6% czyli 107 kobiet na 100 mężczyzn mimo że w Polsce rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek to w naszym kraju jest więcej koniet niż mężczyzn, ponieważ mężczyźni żyją krócej i w starszych grupach wiekowych kobiety znacząco przeważają nad mężczyznami średnia długość życia w Polsce: • kobiety - 81,8 mężczyźni - 74,1 mężczyźni s.] 400 300 200 100 0 nadwyżka mężczyzn nadwyżka kobiet 90 lat i więcej 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 kobiety 0 100 200 300 400 [tys.] wiek produkcyjny wiek nieprodukcyjny przyczyny starzenia się społeczeństwa: spadek liczby ludności - więcej zgonów niż urodzeń • wydłużanie średniej długości życia - lepsze warunki piramida wieku i płci ma nieregularny kształt, ponieważ odzwierciedla historyczne zmiany demograficzne naszego społeczeństwa, w tym wyże i niże demograficzne - wpływają na nią liczba urodzeń i zgonów, średnia długość życia i migracje zagraniczne konsekwencje przemian demograficznych w Polsce: ● postępująca zmiana modelu rodziny • zwiększająca się społeczna izolacja osób starszych wynikająca z odpływu młodych • zmniejszanie się zasobów pracy ● większy wpływ osób starszych na gospodarkę i politykę ● wzrost obciążeń dla budżetu państwa - emerytury gęstość zaludnienia to liczba osób przypadająca na 1 km² powierzchni - w 2019 roku wynosiła 123 os./km2, ale regionalnie jest zróżnicowana: największe jest w województwie śląskim oraz wokół dużych miast, najmniejsza jest w województwie podlaskim i ogólnie na północno-wschodniej i północno zachodniej części kraju czynniki wpływające na rozmieszczenie ludności w Polsce historyczne przyrodnicze warunki klimatyczne • ukształtowanie powierzchni występowanie surowców mineralnych jakość gleb warunki wodne występowanie lasów wpływ zaborów ●zmiany granic państwowych •migracje i przymusowe przesiedlenia ludności społeczno-ekonomiczne ●rozwój przemysłu ●rozwój miast poziom bezrobocia i możliwości znalezienia pracy • dostępność usług skutki nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Polsce: koncentracja ludności w dużych miastach przyczynia się do do ich dynamicznego rozwoju ● dysproporcja rozwojowa między obszarami bardziej zaludnionymi a mniej zaludnionymi duża koncentracja ludności ma negatywny wpływ na środowisko i jakość życia ludzi na obszarach słabo zaludnionych niska jest antropopresja co daje dobre warunki do rozwoju turystyki imigracja gdy ludność napływa na dany obszar emigracja gdy następuje odpływ ludności z danego obszaru saldo migracji to różnica między liczbą imigrantów a liczbą emigrantów ruchy migracyjne wewnątrz kraju to migracje wewnętrzne, po II wojnie światowej były spowodowane zmianami granic kraju, przesiedleniami ludności i jej powrotem do kraju (repatriacja), w następnych latach ludzie migrowali do uprzemysłowionych miast aby znaleźć pracę, od XXI w. saldo migracji miast jest ujemne - ludzie zaczęli przeprowadzać się na wieś migracje dotyczące wyjazdów poza granice państwa to migracje zagraniczne lub zewnętrzne współczynnik salda migracji wewnętrznych jest zróżnicowany regionalnie, w 2019: dodatni: małopolskie, pomorskie, mazowieckie, wielkopolskie, dolnośląskie ● ujemny w pozostałych główne przyczyny migracji zagranicznych Polaków: trudna sytuacja polityczna (wojenne represje ludności, przymusowe przesiedlenia • sytuacja ekonomiczna (lepiej płatna praca za granicą i wyższy poziom życia, po 2004 roku kiedy przeszliśmy do Unii Europejskiej zniesiono formalności związanych z przekroczeniem granic i wzrost dostępności transportowej kraju i obniżenie kosztów podróży) teraz: niezadowolenie z zarobków i względy rodzinne w 2019 roku aż 2,4 mln Polaków czasowo przebywało poza granicami kraju, emigrowali głównie do: Niemiec, Wielkiej Brytanii, Holandii, Irlandii szacuje się że obecnie poza granicami naszego kraju mieszka około 18 mln Polaków i osób polskiego pochodzenia, największe Polonie: w USA (10 mln), Niemczech (2 mln) skutki migracji zagranicznych: pozytywne: ● znaczna poprawa sytuacji materialnej emigrantów i ich rodzin ● napływ specjalistów i taniej siły roboczej ● rozwój firm zatrudniających imigrantów (wzrost wpływów podatkowych dla państwa) negatywne: rozłąka rodzin ● wzrost cen wielu usług wynikający z odpływu wykwalifikowanych pracowników • rozwój tempa starzenia się społeczeństwa ● wzrost liczby incydentów związanych z napaściami na imigrantów przyrost rzeczywisty ludności = saldo migracji + przyrost naturalny = imigracje - emigracje + urodzenia - zgodny współczynnik przyrostu rzeczywistego = przyrost rzeczywisty ludność * 1000 [promile] rynek pracy to ogół transakcji, które są dokonywane między przedsiębiorcami i instytucjami a pracownikami podział ludności: ● wiek przedprodukcyjny - do 18 lat ● wiek produkcyjny - od 18 do 59/64 lat wiek poprodukcyjny - 59/64 lat + wszystkich którzy ukończyli 15 lat i mogą legalnie pracować, dzielimy na: ● osoby aktywne zawodowo: pracujące lub bezrobotne ale aktywnie ubiegające się o pracę osoby bierne zawodowo: uczniowie i studenci, emeryci, osoby zajmujące się domem, osoby z niepełnosprawnością aktywność zawodowa zależy od: poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego (w czasie dynamicznego rozwoju gospodarczego łatwiej o pracę) sytuację demograficzną społeczeństwa (najczęściej osoby aktywne zawodowo są w wieku produkcyjnym) • płeć (więcej mężczyzn jest aktywnych zawodowo niż kobiet wykształcenie (im wyższy poziom wykształcenia, tym większa szansa na zdobycie pracy) współczynnik aktywności zawodowej określa stosunek liczby osób aktywnych zawodowo do liczby osób w wieku 15+ struktura zatrudnienia w Polsce określa udział osób pracujących w poszczególnych sektorach gospodarki (przemysł, usługi i rolnictwo) po II wojnie światowej najwięcej osób pracowało w rolnictwie • dynamiczny rozwój przemysłu w kolejnych latach przyczynił się do wzrostu zatrudnień w przemyśle i spadku w rolnictwie w następnych latach wiele zakładów przemysłu zlikwidowanu i część pracownikow znalazła zatrudnienie w usługach ● bezrobocie to brak miejsc pracy dla osób, które chcą się podjąć pracy współczynnik (stopa) bezrobocia to stosunek liczby bezrobotnych do ogólnej liczby aktywnych zawodowo szybki rozwój przedsiębiorstw usługowych spowodował, że obecnie stanowią największą grupę zatrudnień aż do teraz przyczyny bezrobocia: ● aktywne poszukiwanie lepszej pracy, przerwa w pracy w celu zdobycia nowych kwalifikacji • spadek tempa rozwoju gospodarczego skutkuje mniejszą liczbą ofert pracy ● niedostosowanie kwalifikacji pracowników do zmieniających się wymagań rynku pracy sezonowy spadek zapotrzebowania na pracowników (turystyka i rolnictwo) podstawowe jednostki osadnicze: miasto i wieś ● funkcje miast: ● handlowa - wiele sklepów, centrów handlowych i hurtowni • administracyjna - siedziba władz lokalnych, sądów itp ● przemysłowa - wiele zakładów przemysłowych ● transportowa - węzeł kolejowy, lotnisko, post • edukacyjno-naukowa - siedziba szkół i ośrodków badawczo-naukowych ● turystyczna - cel licznych wycieczek ● religijna - odwiedzane przez pielgrzymów kultu religijnego urbanizacja to proces rozwoju istniejących miast i powstawania nowych, związany z rosnącą liczbą mieszkańców miast wskaźnik urbanizacji to miara urbanizacji, czyli procentowy udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności kraju, w 2019 - 60% ● po II wojnie światowej bardzo wzrósł (aż do 62%) a potem spadł - przyczyny: regres demograficzny i odpływ ludności do wsi bardzo zróżnicowany regionalnie: najwyższy na zachodzie i Górnym Śląsku (woj. śląskie 77%, dolnośląskie 68% - na terenie tych województw duży rozwój przemysłu), a najniższy na poł-wsch (woj podkarpackie 41%, świętokrzyskie 45%, lubelskie 46%) zespoły miejskie (aglomeracje) - to zespoły blisko położonych miast, tworzą sieć licznych powiązań komunikacyjnych, handlowych i migracyjnych aglomeracja monocentryczna charakteryzuje się jednym ośrodkiem centralnym (duże miasto) i wokół niego są skupione mniejsze miejscowości - np. aglomeracja warszawska aglomeracja policentryczna (konurbacja) nie ma jednego dominującego miasta, lecz skupia ona kilka miast o podobnej liczbie mieszkańców i podobnych funkcjach - np. konurbacja śląska wielkość miast w Polsce • dominują małe miasta - najmniejsze Opatowiec (350 osób) ● największe miasta: Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin współczesne przemiany polskich miast i wsi: ● na skutek przemian społeczno-gospodarczych w naszym kraju miasta ulegają zmianie, najwięcej inwestycji jest realizowanych w śródmieściach, dawnych strefach przemysłowych (zmienia się ich funkcja - powstają różne obiekty usługowe, handlowe, kulturalne, biura) oraz na terenach okalających duże miasta (buduje się tam duże dzielnice domów jednorodzinnych, rezydencji i osiedla małych bloków) przemiany obszarów wiejskich są spowodowane: O odpływem ludności wiejskiej z obszarów tradycyjnie rolniczych O przenoszenie się ludności z miast do wsi O modernizacja wsi - zanikanie dużych różnic pomiędzy warunkami życia na wsi i w mieście O rozwój działalności nierolniczej ● w efekcie rozwoju społeczno-gospodarczego wsie coraz bardziej upodabniają się do miast, obok działalności rolniczej lub zamiast niej pojawiają się usługi, działalność produkcyjna, a same wsie zaczynają również pełnić dodatkowe funkcje (turystyczną, rekreacyjną i mieszkaniową) 3. Gospodarka Polski czynniki wpływające na rozwój rolnictwa w Polsce: → przyrodnicze uwarunkowania klimatyczne: gleby klimat umiarkowany ciepły przejściowy, długi okres wegetacyjny (w południowo-zachodniej polsce 225 dni, im dalej na północny-wschód tym krótszy, najdalej 200 dni), suma rocznych opadów (600mm) dominują średniej jakości i małej żyzności ukształtowanie terenu przewaga terenów nizinnych co jest korzystne dla uprawy roślin i hodowli zwierząt, faliste też są ok, przeważają na pasie nizin, pojezierzy i wyżyn, niekorzystne obszary to tereny górskie i strome zbocza dolin warunki wodne w Polsce wiele gleb wykorzystywanych po uprawę wymaga uregulowania stosunków wodnych i melioracji, czyli odwadnianie lub nawadnianie gleby → pozaprzyrodnicze czynniki społeczno-ekonomiczno-polityczne ● liczba osób pracująca w rolnictwie (w 2019 prawie 10%) - w województwie małopolskim i podkarpackim jest przeludnienie agrarne, czyli nadwyżka ludzi utrzymującej się z rolnictwa, wpływa to na strukturę wiekową (starzenie się społeczeństwa na wsi, bo młodzi wyjeżdżają do miasta po wykształcenie i tam zostają) ● kapitał ludzki - wykształcenie i doświadczenie rolników, odsetek ludzi z wyższym wykształceniem wzrasta ● polityka rolna państwa wspiera przez wspólną politykę rolną Unii Europejskiej czynniki historyczno-techniczne ● struktura agrarna O własność gospodarstw rolnych zdecydowana przewaga gospodarstw indywidualnych (prywatne i rodzinne), O wielkość gospodarstw rolnych dominują małe gospodarstwa rolne (ponad połowa wszystkich ma mniej niż 5 ha), średnia wielkość to 11ha ● poziom kultury rolnej to wypracowanie metody i normy uprawy roślin i chowy zwierząt mające wpływ m.in na mechanizację i wykorzystywanie środków chemicznych - np. tereny, które znajdowały się kiedyś pod zaborem pruskim mają lepiej zorganizowaną gospodarkę rolną niż te pod zaborem pruskim rosyjskim czy austryjackim obszary o bardzo korzystnych warunkach przyrodniczych do rozwoju rolnictwa to: Nizina Śląska • Żuławy Wiślane Wyżyna Lubelska Przystąpienie naszego kraju do Unii Europejskiej przyczyniło się do znacznego rozwoju rolnictwa zwłaszcza pod względem jakości produkowanych wyrobów oraz wielkości produkcji rolnej. Mimo to w polskim rolnictwie wciąż występują duże problemy strukturalne: przeludnienia agrarne wzrastające tempo starzenia się ludności wiejskiej ● znaczne rozdrobnienie gospodarstw rolnych ● niezbyt duża produktywność polskiego rolnictwa wynikająca z dużej liczby małych gospodarstw produkujących na własne potrzeby rolnictwo ekologiczne (biologiczne, organiczne, biodynamiczne) to sposób gospodarowania, który polega na przestrzeganiu zasad zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej, czyli współpracy człowieka z naturą ● dopasowanie do cykli biologicznych w przyrodzie ● chów zwierząt na wolnym wybiegu zakaz stosowania GMO • zachowanie bioróżnorodności i naturalne nabywanie odporności przez rośliny i zwierzęta odchwaszczanie tylko mechanicznie, bez stosowania pestycydów stosowanie płodozmianu ● stosowanie nawozów organicznych wytworzonych w gospodarstwie - dążenie do zamkniętego obiegu materii ● w żywieniu zwierząt wykluczenie pasz przemysłowych zawierających syntetyczne dodatki przyczyny rozwoju rolnictwa ekologicznego: • negatywny wpływ intensywnego rolnictwa na środowisko przyrodnicze (zanieczyszczenie gleb i wód) spadek zaufania do jakości produktów spożywczych spowodowany głównie nadmiernym stosowaniem spowodowany nadmiernym stosowaniem ulepszaczy, składników syntetycznych, produktów modyfikowanych genetycznie i sterydów i antybiotyków w żywieniu zwierząt rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństwa, w tym popularyzacja codziennych postaw i zachowań proekologicznych oraz chęć dbania o lokalne środowisko duże wsparcie finansowe z Unii Europejskiej oraz większe możliwości eksportu produktów ekologicznych na rynki innych krajów Dynamiczny rozwój polskiego rolnictwa ekologicznego rozpoczął się wraz z przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej. W 2019 w Polsce gospodarstwa ekologiczne wykorzystywały 3,4% ziemi użytkowanej rolniczo w Polsce, a średnia w UE to 7%. Ekologiczne gospodarstwa dominują w pół-wsch (najwyższe na war-maz) Polsce, gdzie są obszary o lepszym stanie środowiska. Produkty ekologiczne są oznakowane unijnym logo (12 gwiazdek ułożone w kształt liścia) - co oznacza pochodzą z certyfikowanych gospodarstw ekologicznych, które są poddawane kontroli. BIO lub EKO umieszczane są na opakowaniach nie gwarantują, że te produkty pochodzą z rolnictwa ekologicznego. działalność przemysłowa obejmuje: wydobycie surowców mineralnych, wytwarzanie prądu, zaopatrywanie ludzi w gaz, prąd i wodę, a także masową produkcję różnych artykułów Polski przemysł przed 1989: po II wojnie światowej nastąpiło intensywne uprzemysłowienie i urbanizacja, przemysł stał się dominującym sektorem gospodarki, szczególny nacisk położono na rozwój górnictwa, hutnictwa, energetyki, produkcji nawozów mineralnych i maszyn dla przemysłu przemiany strukturalne w przemyśle po 1989: prywatyzacja państwowych zakładów ograniczenie roli tradycyjnych działów przemysłu, a rozwój produkcji wyrobów wysoko przetworzonych (urządzeń elektronicznych, samochodów, artykułów gospodarstwa domowego) • zamykanie przedsiębiorstw na skutek rynkowej konkurencji przyczyny przemian strukturalnych w polskim przemyśle po 1989: w efekcie przemian gospodarczych (zmiany z gospodarki centralnie planowanej na wolnorynkową) uwidoczniły się problemy w sektorze przemysłu, które wynikały z: ● niedostosowania produkcji przemysłowej do realnych potrzeb rynku (zbyt dużo wyrobów dla przemysłu a za mało dla ludności) • słabej jakości produkowanych wyrobów (co ograniczało eksport do innych krajów) ● niskiej efektywności produkcji przemysłowej (duże zużycie surowców i energii, przerost zatrudnienia) • dominacji przemysłu tradycyjnego czyli górnictwa i hutnictwa ● stosowania przestarzałych, energochłonnych i zanieczyszczających środowisko przyrodnicze technologii przemiany w polskim przemyśle skutkowały m.in. zmianami w strukturze: • produkcji przemysłowej - np. spadek produkcji surowców i maszyn dla przemysłu, a zwiększenie produkcji urządzeń elektronicznych • własnościowej przedsiębiorstw - z państwowej na prywatna) wielkości przedsiębiorstw przemysłowych - zmniejszenie liczby dużych firm na rzecz średnich, zatrudniających niewielką liczbę pracowników skutki przemian przemysłu w Polsce: POZYTYWNE wzrost wydajności pracy wzrost produkcji NEGATYWNE w początkowej fazie spadek wartości produkcji masowe zwolnienia w początkowej fazie - struktura produkcji przemysłowej uległa zróżnicowaniu napływ kapitału na skutek znacznych inwestycji zagranicznych wzrost eksportu poprawa stanu środowiska przyrodniczego w wyniku ograniczenia przemysłu tradycyjnego wzrost bezrobocia zmarnowanie istniejącego potencjału przemysłu przejęcie przez zagranicznych inwestorów wielu polskich firm przemysł zaawansowanej technologii - high-tech - wykorzystuje najnowsze osiągnięcia i technologie, w mniejszym stopniu zużywa energię i surowce, a także wymaga wysokich nakładów finansowych na prace badawczo-rozwojowe rozmieszczenie przemysłu high-tech: po II wojnie światowej przemysł high-tech nie rozwijał się w Polsce tak szybko jak w innych krajach plus wiele firm nie przetrwało transformacji gospodarczej po 1989, dopiero w ostatnich latach ten przemysł zaczął się lepiej rozwijać, głównie dzięki inwestycjom firm zagranicznych na przemysł high-tech składa się produkcja: ● komputerów, sprzętu elektronicznego, telekomunikacyjnego i optycznego - przemysł elektroniczny - przemysł elektroniczny i komputery (największy udział) - Warszawa, Poznań, Gorzów Wielkopolski, Wrocław ● lekarstw i innych wyrobów farmaceutycznych - przemysł farmaceutyczny - Łódź, Warszawa, Kraków, Poznań, Rzeszów, Wrocław ● statków powietrznych i kos znych - przemysł lotniczy - Dolina Lotnicza (Rzeszów), Stalowa Wola obecność wysoko wykwalifikowanej kadry specjalistów ● występowanie w pobliżu ośrodków naukowo-badawczych konieczne środki finansowe ● korzyści aglomeracji - skupienie na niewielkim obszarze wielu podobnych działalności, które ze sobą współpracują, np. Dolina Krzemowa w USA w Polsce koncentruje się w okolicy dużych miast: Warszawa, Kraków, Wrocław, Gdańsk niezbędnym czynnikiem wpływającym na rozwój high-tech (i nie tylko bo przemysł tradycjonalny też korzysta) jest działalność badawczo-rozwojowa (centra naukowo-badawcze, ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, parki technologiczne, centra transferu technologii), której wyniki badań itp są wykorzystywanie do funkcjonowania tego przemysłu - w Polsce przeznacza się na tę działalność 1,2% PKB (co jest mniej niż średnio w UE) Aby przemysł high-tech ciągle się rozwijał i mógł sprostać wymaganiom globalnej gospodarki, podejmuje się różnego typu działania: • zwiększenia nakładów finansowych na prace badawczo-naukowe ● kształcenie większej liczby specjalistów na kierunkach technicznych ● tworzenie korzystnych środowisk dla współpracy instytucji naukowych z biznesem i przemysłem promowanie Polski jako korzystnego miejsca do prowadzenia działalności naukowo-badawczej W Polsce panują dogodne warunki do rozwoju różnych rodzajów transportu zmiany w polskim transporcie: po II wojnie światowej stan sieci transportowej w Polsce był tragiczny, brak autostrad i lotnisk, zły stan dróg - lecz na poprawienie warunków nie było kasy główne przyczyny zmian w polskim transporcie: ● wejście do UE - wsparcie finansowe z UE i otwarcie na rynek europejski ograniczenie przewozu towarów m.in. koleją przez upadek zakładów przemysłu tradycyjnego prywatyzacja gospodarki (system wolnorynkowy) spowodowała pojawienie się wielu mniejszych firm, m.in. w transporcie samochodowym wolny rynek i konkurencja przyczyniły się do dynamicznego rozwoju transportu samochodowego i stagnacji w innych rodzajach transportu ● transport: → samochodowy najważniejszy środek transportu w przewozie ładunków w Polsce - w 2019 aż 85% jeden z ważniejszych przewoźników pasażerów - w 2019 48% → kolejowy → wodny do lat 80 XX w. najważniejszy środek transportu towarów i pasażerów, potem rola transportu kolejowego zmalała na rzecz transportu drogowego, a w ostatnich latach odzyskuje swoje znaczenie w przewozie pasażerów lotniczy najszybciej rozwijający się rodzaj transportu w Polsce największe lotnisko to warszawskie Lotnisko Chopina, a największy krajowy przewoźnik to Polskie Linie Lotnicze LOT w ostatnich latach transport lotniczy rozwija się bardzo dynamicznie, na co wpływa wzrost zamożności obywateli, pojawienie się tanich linii lotniczych oraz budowa nowych i rozbudowa istniejących portów lotniczych dzieli się na ● transport morski transport wodny śródlądowy (żegluga śródlądowa) - odbywa się po rzekach, jeziorach i kanałach śródlądowych mimo że są świetne warunki do rozwoju tego rodzaju transportu to jego znaczenie jest niewielkie, co wynika z: wieloletnich zaniedbań w utrzymaniu dróg wodnych i sezonowej zmienności stanów wody w rzekach → przesyłowy zarówno sieć dróg i kolejowa są rozmieszczone nierównomiernie, co zależy od poziomu zurbanizowania danego obszaru (im bardziej tym gęstsza sieć), dodatkowo wpływ na to miały zabory coraz większą rolę gospodarczą odgrywają: ● węzły transportowe to miejsca, w których zbiegają się co najmniej trzy szlaki transportowe jednego lub kilku rodzajów transportu, na miejscu są punkty przeładunku i magazynowania towarów, hotele, obiekty gastronomiczne, centra handlowe obejmuje sieć rurociągów (do przesyłu ropy naftowej, paliw, gazu ziemnego i wody - rurociąg Przyjaźń, Rurociąg Pomorski, Gazociąg Jamalski) za pomocą linii energetycznych przesyła energię elektryczną ● terminale transportowe (przeładunkowe, intermodalne) to miejsca, w których można przeładować towary (znajdujące się najczęściej w kontenerach) z jednego środka transportu na drugi zestawienie wad i zalet rodzajów transportu TRANSPORT SAMOCHODOWY KOLEJOWY LOTNICZY WODNY PRZESYŁOWY ZALETY uniwersalny - transport zarówno pasażerów i towarów, nadaje się do bardzo krótkich i długich tras można dotrzeć do wielu miejsc ●szybszy niż transport samochodowy tańszy od transportu samochodowego, gdy przewozimy większej ilości towary generuje mniej zanieczyszczeń niż samochody • najszybszy środek transportu mała liczba wypadków ●daleki zasięg wymaga tylko budowy portów, nie tras daleki zasięg ●tani przewóz ładunków atrakcja turystyczna ●tani przesył ładunków masowych (ropa wa, gaz ziemny, woda, energia elektryczna) WADY ●zanieczyszcza powietrze ●generuje dużą liczbę wypadków •duża liczba samochodów powoduje korki ograniczone poruszanie się, w zależności od sieci kolejowej ●zanieczyszcza powietrze nie nadaje się do transportu dużych towarów wolny wymaga dostępu do morza można przesłać tylko jeden rodzaj towaru umożliwia transport tylko na jednej trasie gospodarka morska to wszelka działalność gospodarcza związana z morzem najważniejsze porty: Gdańsk, Gdynia, Szczecin i Świnoujście większość towarów przeładowywanych w polskich portach stanowią: → ładunki masowe: ● ładunki masowe ciekłe - ropa naftowa i produkty jej przetworzenia, skroplony gaz ziemny ladunki masowe sypkie - węgiel kamienny, rudy metali i zboża → ładunki drobnicowe - gotowe produky - np. sprzęt elektroniczny - na statkach kontenerowcach → ładunki toczne - np. samochody - promy w 2019 najwięcej ładunków przeładowano w porcie w Gdańsku morski transport pasażerski w Polsce ma niewielkie znaczenie, promy pasażerskie pływają głównie do Szwecji, w ostatnich latach rośnie popularność wycieczkowców (duże i luksusowe) stocznie: polski przemysł stoczniowy ma bogate tradycje związane z budową statków, dzięki stoczniom w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie nasz kraj był w czołowce producentów i eksporterów statków, jednak w trakcie przemian gospodarczych w naszym kraju te duże stocznie zbankrutowały, aktualnie działają mniejsze przedsiębiorstwa, które skupiają się na budowie jachtów, motorówek, jednostek specjalistycznych, remontach i produkcji poszczególnych części około 75% ryb pochodzi z Morza Bałtyckiego, a tylko niewielki odsetek z Oceanu Atlantyckiego, najwięcej poławia się szprotów i śledzi w wodach śródlądowych łowi się przede wszystkim karpie i pstrągi z powodu napływu środków Unijnych i działalności prywatnych przedsiębiorców, w ostatnich latach można zaobserwować wiele zmian w gospodarce morskiej: rozbudowa termiali kontenerowych i paliwowych ● budowa drogi wodnej przez Mierzeję Wiślaną i pogłębienie toru wodnego Świnoujście Szczecin • rozwój prywatnych stoczni specjalizujących się w budowie jachtów oraz remontach atrakcyjność turystyczna zależy od: → walorów przyrodniczych - jeziora, góry, lasy są bardzo zróżnicowane: najbardziej atrakcyjne są obszary o: urozmaiconej rzeźbie terenu, posiadających zbiorniki wodne, mało przekształcone tereny, czyli duże kompleksy leśne i obszary chronione, walory uzdrowiskowe (czyste powietrze, źródła wód mineralnych) walorów kulturowych zabytki - zamki, historyczne części miasta, kamienice, kościoły, pomniki, pałace muzea, parki rozrywki i parki tematyczne elementy kultury niematerialnej - lokalne tradycje rzemiosła, muzyki i tańca, tradycyjne zwyczaje, folklor, lokalna sztuka, wydarzenia kulturalne (festiwale, koncerty) 1 → infrastruktury turystycznej - elementy infrastruktury, które ułatwiają turystom pobyt w danym miejscu i wypoczynek obejmuje: ● bazę noclegową - hotele, pensjonaty i kempingi obiekty gastronomiczne - restauracje i kawiarnie obiekty sportowo-rekreacyjne - kąpieliska, wyciągi narciarskie, wypożyczalnie sprzętu ● Polacy najczęściej wybierają wypoczynek nad Morzem Bałtyckim oraz w górach (Tatry i Karkonosze), równie popularnym kierunkiem wyjazdów turystycznych są duże historyczne miasta (Krk, Wwa) Polskie obiekty na LIŚCIE UNESCO: Stare Miasto w Krakowie 2 Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni 3 Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) Kraków (województwo małopolskie) Wieliczka, Bochnia (województwo małopolskie) Oświęcim, Brzezinka (województwo małopolskie) 4 Białowieski Park 5 6 Narodowy (wspólny wpis z Białorusią) Stare Miasto w Warszawie Stare Miasto w Zamościu 7 Średniowieczny zespół miejski Torunia 8 Zamek w Malborku gmina Białowieża, gmina Narewka (województwo podlaskie) Warszawa (województwo mazowieckie) Zamość (województwo lubelskie) Toruń (województwo kujawsko-pomorskie) Malbork (województwo pomorskie) 9 Manierystyczny zespół architektoniczno-krajob razowy oraz park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej 10 Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy 11 Drewniane kościoły południowej Małopolski w Binarowej, Bliznem, Dębnie, Haczowie, Lipnicy Murowanej i Sękowej 12 Park Mużakowski (wspólny wpis z Niemcami) 13 Hala Stulecia we Wrocławiu Kalwaria Zebrzydowska (województwo małopolskie) Jawor, Świdnica (województwo dolnośląskie) Binarowa, Dębno, Lipnica Dolna, Sękowa (województwo małopolskie) Blizne, Haczów (województwo podkarpackie) Łęknica (województwo lubuskie) Wrocław (województwo dolnośląskie) 14 Drewniane cerkwie regionu karpackiego (wspólny wpis z Ukrainą) w Brunarach, Chotyńcu, Kwiatoniu, Owczarach, Powroźniku, Radrużu, Smolniku, Turzańsku 15 Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach 16 Krzemionkowski region prehistorycznego górnictwa krzemienia pasiastego 17 Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy - wpis transgraniczny położony na terenie Albanii, Austrii, Belgii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Francji, Hiszpanii, Macedonii Północnej, Niemiec, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Szwajcarii, Ukrainy i Włoch. REE C Brunary, Kwiatoń, JOwczary, Powroźnik (województwo małopolskie) Chotyniec, Radruż, Smolnik, Turzańsk (województwo podkarpackie) Tarnowskie Góry, Bytom, Zbrosławice (województwo śląskie) między Sudołem a Magoniami (gmina Bodzechów), Borownia, Korycizna (gmina Ćmielów), Gawroniec (część miasta Ćmielowa) (województwo świętokrzyskie) gmina Cisna, gmina Lutowiska (województwo podkarpackie) Park Mużakowski Kościół Pokoju w Jaworze Hala Stulecia Kasciół Pokow Swidnicy Zamek w Malborku Stare Miasto w Toruniu pdziemia Tanowskich Górach Auschwitz Birkened Bare Miasto w Krakowie Wietieka Krzemionki Bochnia Kalwaria Lipnica Dolna Zebrzydowski Debno Stare Miasto w Warszawie Binarowa Blizne ə Sekowa, Brunarywczary Kwalon Powroźnik Jak zaprojektować wycieczkę?: 1. zbierz informacje na temat walorów turystycznych regionu 2. wybierz obiekty i miejsca do zwiedzania 3. wytycz trasę wycieczki 4. przygotuj się do drogi Białowieski Park Nargdewy Haczow Chotyniec Radruż Stare Mias Zamościu Turzańsk Smolnik Pierwotnie? bukowe Karpa innych regionow! Eu 4. STAN ŚRODOWISKA I JEGO OCHRONA W POLSCE najważniejsze zanieczyszczenia powietrza w Polsce to: tlenek węgla CO, dwutlenek siarki SO₂, tlenki azotu NO NO2, pyły - pochodzą z procesów spalania w zakładach przemysłowych (elektrownie, elektrociepłownie, ciepłownie), gospodarstwach domowych, transportu samochodowego skutki nadmiernej emisji zanieczyszczeń powietrza: smog, kwaśnych opadów i mgieł, globalne ocieplenie przyczyna powstawania: smogu to wysoka emisja pyłów tworzących się podczas spalania surowców energetycznych - negatywny wpływ na zdrowie • kwaśnych opadów i mgły - reakcja pary wodnej w powietrzu z zanieczyszczeniami (SO₂) - niszczą roślinność, powodują skażenia gleb i wód w Polsce mamy poważny problem z wysoką emisją dwutlenku węgla, która jest zróżnicowana regionalnie, zależy od stopnia uprzemysłowienia i urbanizacji danego obszaru przyczyny zanieczyszczenia wód: przedostawanie się do nich nieoczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych, poważnym problemem jest też brak kanalizacji na wielu miejskich obszarach (mieszkańcy najczęściej korzystają z szamba, lub odprowadzają ścieki do gleby co powoduje skażenie gleby i wód gruntowych), przedostawanie się związków biogennych (azotu i fosforu) do wód (powoduje to eutrofizację wód - przeżyźnienia) w ostatnich latach coraz więcej ścieków się oczyszcza i ogólnie jest coraz mniej ścieków i zanieczyszczonych wód, wynika to z powstawania bardziej nowoczesnych oczyszczalni jakość wód powierzchniowych w Polsce, podział na klasy: ● klasa I - charakter naturalny ● klasa II klasa III (większość polskich wód) - zanieczyszczenie w stopniu umiarkowanym klasa IV klasa V - silnie zanieczyszczone odpady: przemysłowe - związane z działalnością gospodarczą (90%) komunalne - związane z bytowaniem ludności (10%) nieodpowiednie składowanie odpadów praktycznie nierozkładalnych (tworzyw sztucznych) np. na dzikich wysypiskach, powoduje przenikanie szkodliwych substancji do gleby i wód powierzchniowych degradacja gleb to zakwaszanie gleby, niszczenie jej struktury i zmniejszenie zawartości próchnicy, na końcu kiedy gleba już nie nadaje się do użytku oznacza dewastacje - przyczyny: zanieczyszczenia (odpady komunalne i przemysłowe, gazy, pyły produkowane przez zakłady przemysłowe i środki transportu, ścieki, chemikalia stosowane w rolnictwie), niewłaściwa działalność rolnicza i wylesianie rekultywacja to przywracanie wartości użytkowych lub przyrodniczych terenom zniszczonym przez działalność człowieka. motywy ochrony przyrody: ● egzystencjalne - zachowanie zasobów koniecznych do życia (np. czystego powietrza, zasobów pitnej wody) ekonomiczne - racjonalne wykorzystywanie surowców naturalnych, np. lasów ● etyczne - poszanowanie i odpowiedzialność człowieka za inne formy życia ● estetyczne - związane z naturalnym pięknem przyrody ● naukowe - prowadzenie badań naukowych formy ochrony przyrody: parki narodowe (23) obejmują obszary o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, mają przynajmniej 1000 ha i chroni się w nich całą przyrodę ● rezerwaty przyrody mniejsze od parków narodowych, tworzy się je aby chronić konkretne środowiska przyrodnicze wyróżniamy: leśne, florystyczne, faunistyczne, przyrody nieożywionej ochronie podlegają środowiska przyrodnicze, elementy mające wartość historyczną oraz krajobraz kulturowy, na ich terenie można prowadzić działalność gospodarczą, która nie powoduje znacznego przekształcenia terenu ● parki krajobrazowe obszary chronionego krajobrazu obejmują tereny wyróżniające się krajobrazowo, wartościowe pod względem turystycznym i rekreacyjnym lub pełniące funkcje korytarza ekologicznego pomniki przyrody to pojedyncze obiekty lub ich grupy stanowiska dokumentacyjne formacje geologiczne, wychodnie skał lub jaskinie wartościowe pod względem naukowo-dydaktycznym • użytki ekologiczne obejmują niewielkie obszary dla zachowania bioróżnorodności, np. oczka wodne, torfowiska, śródpolne zakrzaczenia i zadrzewienia • zespoły przyrodniczo-krajobrazowe mniejsze cenne fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów zapewnienie przetrwania gatunku, które są rzadkie lub zagrożone wyginięciem skuteczne funkcjonowanie całego systemu obszarów chronionych określają 3 zasady: ● zachowanie ciągłości przestrzennej obszarów chronionych ● otaczanie terenów o wysokiej randze ochrony terenami o randze niższej łączenie obszarów chronionych za pomocą korytarzy ekologicznych Polska jest sygnatariuszem międzynarodowych porozumień i konwencji, które dotyczą: • przestrzeganie zasad zrównoważonego rozwoju zachowanie bioróżnorodności redukcja emisji gazów cieplarnianych ● ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego • ochrony obszarów wodno-błotnych ochrony środowiska naturalnego Morza Bałtyckiego ● Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 działania proekologiczne w naszym kraju: • zwiększenie udziału energii odnawialnej wprowadzenie technologii energooszczędnej, oszczędzających surowce oraz wodę w przemyśle, budownictwie i rolnictwie segregacja i recykling odpadów ● budowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa jak dbać o środowisko?: segregowanie śmieci i ograniczanie używania plastiku kompostowanie organicznych resztek spożywczych ● oszczędzanie wody • korzystanie z energooszczędnych żarówek i sprzętu elektronicznego korzystanie z środków komunikacji miejskiej i rowerów ● kupowanie produktów pochodzących z recyklingu drukowanie i kserowanie materiałów tylko wtedy kiedy jest to niezbędne świadome kupowanie i rezygnacja ze zbędnych produktów uczestniczenie w akcjach proekologicznych