Początki Aten

Ateny znajdowały się w południowo-wschodniej części Grecji, na terenach Attyki. Miasto posiadało strategiczne położenie ze wzgórzem Akropol oraz portem w Pireusie, co sprzyjało rozwojowi handlu, chociaż warunki do rolnictwa były raczej słabe.

Na terenie Attyki wydobywano cenne minerały jak marmur, srebro i ołów. Mieszkańcami byli głównie Jonowie - jedna z głównych grup greckich plemion.

Ateny przeszły długą drogę ustrojową. Początkowo funkcjonowała monarchia $XII-VIII w. p.n.e.$, następnie republika z rządami arystokracji i oligarchii, później tyrania, aby ostatecznie przekształcić się w demokrację.

Warto zapamiętać! Termin "demokracja" pochodzi od greckich słów: demos (lud) i kratos (władza), co oznacza "władzę ludu".

Ateny archaiczne i pierwsze reformy

W okresie archaicznym $XVII-VI w. p.n.e.$ społeczeństwo ateńskie było mocno rozwarstwione. Na szczycie znajdowali się eupatrydzi (arystokracja), którzy mieli pełne prawa polityczne i interpretowali niepisane prawo. Niżej byli chłopi (często popadający w niewolę za długi), rzemieślnicy i kupcy pozbawieni praw politycznych.

Pierwszą ważną zmianą było wprowadzenie prawa pisanego przez Drakona w 621/620 r. p.n.e. Jego surowe przepisy dały początek powiedzeniu "drakońskie prawo", ale jednocześnie osłabiły samowolę arystokracji.

Solon jako archont w 594/593 r. p.n.e. przeprowadził przełomowe reformy - zniósł niewolę za długi i wprowadził "strząśnięcie długów" (anulowanie zobowiązań). Podzielił też społeczeństwo na cztery klasy według majątku i stworzył radę (ecclesia) złożoną z 400 osób.

Po okresie pogorszenia sytuacji władzę przejął Pizystrat $561-510 r. p.n.e.$, który jako tyran paradoksalnie poprawił warunki życia biedniejszych warstw, rozdając ziemię i realizując projekty budowlane. Jego rządy nazwano "złotymi czasami".

Narodziny demokracji

Prawdziwym twórcą demokracji ateńskiej był Klejstenes. Jego reformy całkowicie zmieniły strukturę państwa ateńskiego. Wprowadził nowy podział administracyjny - zamiast czterech fyl rodowych utworzył dziesięć fyl terytorialnych, co osłabiło wpływy arystokracji.

Klejstenes powołał Bulę (Radę Pięciuset) złożoną z 500 członków, wybieranych losowo po 50 z każdej fyli. Z tej rady wyłaniano 50-osobową Prytanię, która funkcjonowała jako swego rodzaju rząd.

Wprowadził również instytucję ostracyzmu (sądu skorupkowego), który pozwalał obywatelom głosować za wygnaniem osób zagrażających demokracji. Osoba skazana musiała opuścić Ateny na 10 lat.

Ciekawostka! Nazwa "ostracyzm" pochodzi od ostrakon - skorupek glinianych, na których Ateńczycy zapisywali imię osoby, którą chcieli wygnać. Był to skuteczny sposób zapobiegania tyranii.

Reformy Peryklesa

Perykles, sprawujący władzę jako strateg i demagog w latach 454-429 p.n.e., doprowadził demokrację ateńską do rozkwitu. Wprowadził wynagrodzenie za sprawowanie urzędów, co umożliwiło biedniejszym obywatelom aktywne uczestnictwo w życiu politycznym.

Perykles rozszerzył dostęp do urzędu archonta dla trzeciej klasy majątkowej. Precyzyjnie określił też prawa obywatelskie - otrzymywali je tylko mężczyźni po 18. roku życia, których oboje rodzice byli Ateńczykami. Cudzoziemcy mogli otrzymać prawa za specjalne zasługi.

Dzięki reformom Peryklesa Zgromadzenie Ludowe (Eklezja) zyskało większe uprawnienia. Każdy obywatel mógł uczestniczyć w obradach, które odbywały się na wzgórzu Pnyks. Do podjęcia decyzji wymagane było quorum - minimum 6 tysięcy obywateli.

Funkcjonowanie demokracji ateńskiej opierało się na kilku instytucjach: Zgromadzeniu Ludowym, Radzie Pięciuset (Bule), Prytanii, Heliai (sądzie ludowym) i urzędnikach, wśród których najważniejsi byli archonci i stratedzy.

System sądownictwa i urzędnicy

System sądowniczy Aten opierał się głównie na Heliai - trybunale składającym się z 6 tysięcy sędziów wybieranych losowo spośród obywateli. Sądzili oni wszystkie sprawy z wyjątkiem zabójstw i zdrady stanu, które należały do kompetencji Areopagu.

Areopag, dawna rada arystokratyczna, zachował część swoich uprawnień sądowniczych, zajmując się najpoważniejszymi przestępstwami. Przewodniczyli mu archonci, którzy byli jednymi z najważniejszych urzędników w systemie.

Stratedzy stanowili grupę urzędników wybieranych ze względu na kompetencje, a nie tylko w drodze losowania. Sprawowali oni władzę kolegialnie, co oznaczało podejmowanie decyzji przez grupę osób, a nie jednostkę.

Ważne! Demokracja ateńska, mimo swoich ograniczeń (wykluczenie kobiet, cudzoziemców i niewolników), była pierwszym systemem, który dawał zwykłym obywatelom realny wpływ na rządzenie państwem. Wiele jej rozwiązań, jak losowanie urzędników czy głosowanie większościowe, stosujemy do dziś.