Demokracja szlachecka

Złoty wiek Rzeczypospolitej szlacheckiej to okres, w którym szlachta zyskała dominującą rolę w życiu politycznym państwa. Fundamentem swobód szlacheckich było prawo o nietykalności osobistej i majątkowej. Kluczowe przywileje szlacheckie obejmowały:

• 1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie $zgoda szlachty na nowe podatki i prawa$
• 1496 - przywilej piotrkowski $ograniczenie praw mieszczan i chłopów$
• Przywilej sądowy $król nie ingerował w spory między szlachtą a poddanymi$
• Prawo ziemskie $łagodniejsze traktowanie szlachty w sądach$

Definition: Złoty wiek kultury polskiej to okres rozkwitu sztuki, literatury i nauki, zbiegający się z czasem największej potęgi Rzeczypospolitej.

Początki parlamentaryzmu

Sejm walny, główny organ władzy ustawodawczej, składał się z trzech "stanów sejmujących":

1. Króla
2. Senatu $rada królewska złożona z możnowładców$
3. Izby poselskiej $przedstawiciele sejmików ziemskich$

Highlight: Konstytucja Nihil novi z 1505 roku ograniczyła władzę królewską, stanowiąc, że monarcha nie może wprowadzać nowych praw bez zgody Sejmu Walnego.

Stan szlachecki

Szlachta dzieliła się na cztery główne grupy:

1. Magnateria - najbogatsza i najmniej liczna
2. Szlachta średnia - właściciele od jednej do kilkunastu wsi
3. Szlachta zagrodowa - właściciele pojedynczych gospodarstw
4. Gołota - szlachta bez ziemi, o ograniczonych prawach

Example: Szlachcic zagrodowy mógł posiadać jedno gospodarstwo, które sam uprawiał, podczas gdy magnat mógł być właścicielem dziesiątek wsi i setek poddanych chłopów.

Ruch egzekucyjny

Ruch egzekucyjny był inicjatywą szlachecką dążącą do reform państwa. Kluczowe wydarzenia związane z tym ruchem to:

• 1537 - wojna kokosza, otwarty konflikt między monarchą a szlachtą
• Egzekucja dóbr królewskich - postulat przywrócenia władcy praw i dochodów z królewszczyzn

Vocabulary: Rokosz - zbrojne wystąpienie szlachty przeciw władcy w obronie obowiązujących praw i przywilejów.

Reformacja i kontrreformacja w Rzeczypospolitej

Złoty wiek Rzeczypospolitej to również okres intensywnych przemian religijnych. Reformacja dotarła do Polski w różnych formach:

1. Luteranizm - początkowo popularny w miastach Prus Królewskich
2. Kalwinizm - zyskał większą popularność wśród szlachty
3. Bracia polscy $arianie$ - radykalny nurt reformacji, głoszący pacyfizm
4. Bracia czescy - nurt reformacji oparty na Biblii

Quote: "Nie jestem królem waszych sumień" - słowa przypisywane Zygmuntowi Augustowi, podkreślające tolerancję religijną w Polsce.

Tolerancja religijna

Rzeczpospolita słynęła z tolerancji religijnej, czego wyrazem były:

• 1570 - ugoda sandomierska między luteranami, kalwinistami i braćmi czeskimi
• 1573 - konfederacja warszawska, gwarantująca pokój religijny i poszanowanie praw dysydentów

Highlight: Konfederacja warszawska z 1573 roku była jednym z pierwszych aktów prawnych w Europie gwarantujących wolność wyznania.

Czasy kontrreformacji

Reakcją Kościoła katolickiego na reformację były działania kontrreformacyjne:

• Zakładanie seminariów duchownych
• Systematyczne głoszenie kazań
• 1564 - sprowadzenie do Polski jezuitów przez Stanisława Hozjusza
• Zakładanie kolegiów jezuickich

Example: Kolegium jezuickie w Braniewie, założone w 1565 roku, stało się wzorem dla innych placówek edukacyjnych w Rzeczypospolitej.

Tolerancja Religijna

W okresie Złotego wieku Rzeczypospolitej wykształciła się wyjątkowa tolerancja religijna.

Definition: Bracia polscy $arianie$ byli radykalnym nurtem reformacji, uznającym tylko jedną osobę boską.

Vocabulary: Pacyfizm - doktryna odrzucająca przemoc i udział w działaniach zbrojnych.

Highlight: Ugoda sandomierska z 1570 roku była przełomowym momentem w historii tolerancji religijnej, jednocząc luteran, kalwinistów i braci czeskich.

Handel Gdański

Gdańsk stał się głównym ośrodkiem handlowym Rzeczypospolitej w XVI wieku.

Example: Miasto kontrolowało 80% polskiego handlu zagranicznego, specjalizując się w handlu zbożem.

Highlight: System handlowy opierał się na prawie o gościach, które dawało monopol kupcom gdańskim.

Główne towary eksportowe obejmowały:

• Produkty leśne
• Sól
• Rudy metali
• Płótno lniane
• Surowce zwierzęce

Rzeczpospolita po Unii Lubelskiej

Okres po Unii Lubelskiej przyniósł znaczące zmiany terytorialne i demograficzne.

Highlight: Państwo stało się jednym z najludniejszych w Europie, charakteryzując się wyjątkową różnorodnością etniczną.

Example: Wśród mieszkańców znajdowali się Polacy, Litwini, Rusini, Łotysze, Niemcy, Żydzi, Ormianie i wiele innych narodowości.

Pacta Conventa i Panowanie Stefana Batorego

Okres pierwszego i drugiego bezkrólewia wprowadził nowe rozwiązania ustrojowe.

Definition: Pacta conventa stanowiły indywidualną umowę między szlachtą a królem.

Highlight: Ucieczka Henryka Walezego doprowadziła do drugiego bezkrólewia i wyboru Stefana Batorego.

Panowanie Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka

Jan Olbracht, syn Kazimierza Jagiellończyka, rozpoczął swoje rządy od zaangażowania w rywalizację o wpływy polskie na południu. W 1497 roku podjął nieudaną wyprawę na mołdawskie porty. Po nim tron objął jego brat, Aleksander Jagiellończyk, który toczył wojnę z Moskwą, zakończoną porażką i podpisaniem rozejmu z księciem moskiewskim Iwanem III Srogim.

Panowanie Zygmunta I Starego

Zygmunt I Stary objął tron w 1506 roku. Jego rządy charakteryzowały się intensywną polityką międzynarodową:

• 1515 - zjazd wiedeński, gdzie podpisano traktat rozstrzygający spory z Habsburgami
• 1514 - zwycięska bitwa pod Orszą, po utracie Smoleńska
• 1519 - wojna pruska, ostatni konflikt zbrojny z zakonem krzyżackim
• 1525 - hołd pruski, złożony przez Albrechta Hohenzollerna
• 1531 - zwycięstwo w bitwie pod Obertynem
• 1533 - zawarcie pokoju wieczystego z Turcją

Highlight: Hołd pruski w 1525 roku był kluczowym momentem w stosunkach polsko-krzyżackich, kończącym erę konfliktów.

Walka o wpływy nad Bałtykiem

Zygmunt August, następca Zygmunta Starego, kontynuował politykę rozszerzania wpływów Polski nad Bałtykiem:

• 1568 - powołanie Komisji Morskiej w celu rozbudowy królewskiej floty
• Zbrojna rywalizacja o dominium Maris Baltici $panowanie nad Morzem Bałtyckim$
• I wojna północna $1563-1570$ przeciwko siłom moskiewskim

Vocabulary: Dominium Maris Baltici - łacińskie określenie oznaczające "panowanie nad Morzem Bałtyckim", cel polityki bałtyckiej ówczesnych mocarstw.