Rządy Augusta II i początki upadku Rzeczypospolitej

W 1697 roku August II Mocny został królem Polski, co doprowadziło do unii personalnej z Saksonią. Jego panowanie rozpoczęło trudny okres w historii państwa polskiego. Już w 1702 roku szwedzkie wojska wkroczyły do Rzeczypospolitej, zyskując poparcie antykrólewskiej opozycji i pokonując armię saską w bitwie pod Kliszowem.

Sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej, gdy w 1704 roku na króla wybrano Stanisława Leszczyńskiego. Zwolennicy Augusta II zawiązali wówczas konfederację sandomierską i zwrócili się o pomoc do Rosji. Po powrocie na tron w 1709 roku, August II dążył do wzmocnienia władzy centralnej, co spotkało się z oporem szlachty.

Warto zapamiętać! "Sejm Niemy" z 1717 roku był przełomowym wydarzeniem - nikt poza marszałkiem Ledóchowskim nie mógł zabrać głosu, a przyjęte ustawy ograniczyły władzę hetmanów i ustaliły liczebność polskiej armii na zaledwie 24 tysiące żołnierzy.

Po śmierci Augusta II tron objął jego syn, August III. Jego rządy charakteryzowały się pogłębiającą anarchizacją życia politycznego i powstaniem dwóch stronnictw: Familii oraz Republikanów. W tym czasie, w 1740 roku, Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium Nobilium - elitarną szkołę wyższą, która stała się ważnym ośrodkiem edukacyjnym.

Początek panowania Stanisława Augusta i I rozbiór Polski

Rok 1764 przyniósł Polsce nowego władcę - Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1767 roku zawiązane zostały konfederacje: słucka, toruńska i radomska, a rok później ustanowiono Prawa Kardynalne, które utrwalały zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, w tym liberum veto i wolną elekcję.

29 lutego 1768 roku w Barze na Podolu zawiązała się konfederacja barska pod przywództwem Michała Krasińskiego i Józefa Pułaskiego. Była ona skierowana przeciwko protestantom, królowi oraz Rosji, a jej głównym celem była obrona wiary katolickiej i praw szlacheckich.

Te wydarzenia stały się pretekstem do I rozbioru Polski, który nastąpił 5 sierpnia 1772 roku. W latach 1773-1775 obradował w Warszawie sejm rozbiorowy, podczas którego doszło do dramatycznego protestu Tadeusza Rejtana, uwiecznionego później przez Jana Matejkę na słynnym obrazie.

Zapamiętaj to! Konsekwencją sejmu rozbiorowego było powołanie Rady Nieustającej kontrolującej politykę monarchy oraz odebranie królowi prawa nominacji ministrów, senatorów i oficerów, co znacząco osłabiło jego pozycję.

Początki reform i rozwój oświecenia w Polsce

Druga połowa XVIII wieku to również czas rozwoju kultury i nauki w Polsce. W 1747 roku założono Bibliotekę Załuskich - jedną z pierwszych bibliotek publicznych na świecie, która później stała się podstawą Biblioteki Narodowej. W 1765 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta zaczęło ukazywać się pismo "Monitor", które redagowali m.in. Ignacy Krasicki i Adam Kazimierz Czartoryski.

Ważną postacią tego okresu był Hugo Kołłątaj - wybitny publicysta, który w latach 1777-1780 przeprowadził reformę Uniwersytetu Krakowskiego i został jego rektorem. Jego działania znacząco podniosły poziom naukowy uczelni.

Ciekawostka! Komisja Edukacji Narodowej, powołana po I rozbiorze, była pierwszym w Europie ministerstwem edukacji publicznej i świadczyła o nowoczesności polskiej myśli oświeceniowej.

Przed Sejmem Wielkim nad reformą państwa pracowali nie tylko król Stanisław August, ale także wybitni reformatorzy, jak Ignacy Potocki czy Julian Ursyn Niemcewicz. Działalność publicystyczną prowadzili też Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic, którzy w swoich pismach postulowali głębokie zmiany ustrojowe.

Sejm Wielki i walka o reformę państwa

Obrady Sejmu Wielkiego rozpoczęły się 6 października 1788 roku pod przewodnictwem marszałka Stanisława Małachowskiego, zwolennika idei oświeceniowych, który w swoich dobrach na Podolu zwolnił chłopów z pańszczyzny. W sejmie ścierały się trzy główne stronnictwa: patriotyczne (republikańskie), hetmańskie oraz królewskie.

Stronnictwo patriotyczne z Małachowskim, Potockimi i Kołłątajem dążyło do zniesienia liberum veto i wprowadzenia władzy na wzór angielski. Przeciwko nim występowało stronnictwo hetmańskie z Franciszkiem Ksawerym Branickim, Sewerynem Rzewuskim i Stanisławem Szczęsnym Potockim, którzy liczyli na rosyjskie poparcie i straszyli szlachtę utratą przywilejów.

To warto wiedzieć! Pierwszą uchwałą Sejmu Wielkiego była decyzja o powiększeniu armii do 100 tysięcy żołnierzy, co stanowiło próbę wzmocnienia obronności państwa zagrożonego przez sąsiadów.

Ważnym wydarzeniem podczas Sejmu Wielkiego była "Czarna Procesja" z 2 grudnia 1789 roku - pochód przedstawicieli 141 miast królewskich pod przewodnictwem prezydenta Warszawy Jana Dekerta, domagających się praw dla mieszczan. W wyniku tych działań w 1791 roku uchwalono Ustawę o miastach królewskich, która pozwoliła mieszczanom nabywać majątki ziemskie i piastować urzędy miejskie.

Konstytucja 3 maja i II rozbiór Polski

3 maja 1791 roku Sejm Wielki uchwalił pierwszą w Europie i drugą na świecie konstytucję. Wprowadzała ona monarchię konstytucyjną, dziedziczność tronu oraz potwierdzała pełnię praw politycznych szlachty. Te reformy wywołały sprzeciw części magnatów.

Szczęsny Potocki i Franciszek Ksawery Branicki udali się do Petersburga, prosząc Katarzynę II o pomoc w obaleniu króla i powstrzymaniu reform konstytucyjnych. 14 maja 1792 roku w Targowicy na Ukrainie ogłoszono akt konfederacji, której marszałkiem został Stanisław Szczęsny Potocki.

Pamiętaj! Za zwycięstwa w bitwach pod Zieleńcami i Dubienką podczas wojny polsko-rosyjskiej 1792 roku, Stanisław August ustanowił pierwsze polskie odznaczenie wojskowe - Order Virtuti Militari, którego tradycja trwa do dzisiaj.

Mimo początkowych sukcesów w bitwach pod dowództwem Tadeusza Kościuszki, król pod naciskiem Rosji przystąpił do konfederacji targowickiej. 23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy zawarły traktat o II rozbiorze Rzeczypospolitej. Ostatni sejm w Grodnie (czerwiec 1793) pod przewodnictwem Stanisława Bielińskiego zatwierdził II rozbiór Polski i przywrócił liberum veto.

Insurekcja Kościuszkowska

24 marca 1794 roku na krakowskim rynku wybuchła insurekcja Kościuszkowska. Tadeusz Kościuszko, mianowany naczelnikiem siły zbrojnej narodowej, złożył przysięgę i wezwał do walki wszystkich mężczyzn w wieku 18-28 lat.

Pierwszym znaczącym sukcesem powstańców była bitwa pod Racławicami (1 kwietnia 1794), gdzie do Kościuszki dołączyli kosynierzy pod dowództwem Wojciecha Bartosa, który zasłynął zdobyciem rosyjskiego działa. Niestety, zginął później w bitwie pod Szczekocinami.

Rewolucyjne zmiany! W maju 1794 Kościuszko wydał Uniwersał Połaniecki, który przyznawał chłopom wolność osobistą, prawo do opuszczenia ziemi oraz zakazywał odrabiania pańszczyzny dla uczestniczących w powstaniu - była to próba pozyskania poparcia najliczniejszej grupy społecznej.

Powstanie szybko rozszerzyło się na Warszawę i Wilno. Jednakże po początkowych sukcesach przyszły klęski. W czerwcu powstańcy ponieśli porażkę pod Szczekocinami, a w październiku 1794 roku doszło do bitwy pod Maciejowicami, w której Kościuszko został ranny i dostał się do niewoli. Ostateczny cios powstaniu zadał rosyjski szturm na Warszawę i rzeź Pragi w listopadzie 1794 roku.

III rozbiór i koniec niepodległości Polski

Upadek insurekcji kościuszkowskiej przypieczętował los Rzeczypospolitej. 24 października 1795 roku zawarto traktat o III rozbiorze Polski, który całkowicie wymazał państwo polskie z mapy Europy.

Stanisław August Poniatowski, ostatni król Polski, został zmuszony do podpisania aktu abdykacji 25 listopada 1795 roku. Katarzyna II postawiła mu ultimatum - albo zrzeknie się tronu, albo nie spłaci jego ogromnych długów. 26 stycznia 1797 roku Rosja i Prusy zawarły tzw. Konwencję Petersburską, regulującą kwestię osobistych długów króla.

Symboliczny koniec epoki: Stanisław August Poniatowski zmarł w Petersburgu w 1798 roku, w Pałacu Marmurowym, jako prywatna osoba na łasce carycy. Jego śmierć na obcej ziemi symbolizowała tragiczny los całego państwa polskiego.

Trzy rozbiory Polski, przeprowadzone w latach 1772-1795 przez Rosję, Prusy i Austrię, doprowadziły do całkowitego upadku Rzeczypospolitej na 123 lata. Mimo to, duch narodowy przetrwał, a kolejne pokolenia Polaków podejmowały walkę o odzyskanie niepodległości, inspirując się ideami reform Sejmu Wielkiego i bohaterską postawą powstańców.